ادبیات ضد جنگ در جنگ با مفهوم «دفاع مقدس»

به گزارش ایسنا، «احمد شاکری» پژوهشگر و نویسنده حوزه ادبیات دفاع مقدس و استاد دانشگاه همزمان با چهلمین سالگرد آغاز دفاع مقدس، در بررسی تحلیلی ادبیات داستانی ضد جنگ از سلسله برنامه‌های «در سنگر ادب و هنر» با تأکید بر اهمیت و جایگاه عرصه فرهنگی، هنری و ادبیات آن در ادامه خاطرنشان کرد: در ابتدا باید این سئوال پرسیده شود چرا هنر، چرا ادبیات، چرا ادبیات داستانی و چرا ادبیات داستانی دفاع مقدس؟.

شاکری با بیان اینکه در حوزه هنر و اهمیت و جایگاه آن در نظام کلی فرهنگی پس از پیروزی انقلاب مطالب و نکات متعددی مطرح شده است، افزود: منظرگاهی که مقام معظم رهبری دارند که در بیانات و تقریظ های ایشان و در جلسات با هنرمندان اهل ادب مشهود است این است که هیچ اندیشه‌ای ماندگار نمی‌شود مگر آنکه در قالب هنر در آید. پس جایگاه هنر هم جایگاه ممتازی است هم برای تثبیت فرهنگ و هم برای ورود و تخریب شبه فرهنگ‌ها در تهاجم فرهنگی.

وی با بیان اینکه از میان قالب‌های هنری قالبهای ادبیات و خاصه ادبیات داستانی هم جایگاه ممتازی دارند، توضیح داد: شاهد این مدعا، آمارهایی است که نهاد کتابخانه عمومی کشور ارائه می‌دهد و میزان مخاطبان کتاب است که کتاب را برای مطالعه به امانت می‌گیرند و حتی تعدد کتابهای منتشر شده و میزان تیراژ آثار در حوزه کتاب و کتابخوانی است که در همه این موارد ادبیات داستانی در صدر فهرست‌ها قرار دارند.

این عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با بیان اینکه این تنها جایگاه ادبیات داستانی فارسی نیست بلکه در دنیا هم نمونه آثار داستانی تولید شده جایگاه ویژه‌ای دارد، افزود: اما در عرصه ادبیات داستانی، ادبیات داستانی دفاع مقدس ویژگی ممتازی دارد.

شاکری با بیان اینکه در حوزه ادبیات داستانی در گونه‌های مختلف و در دوره پس از پیروزی انقلاب اسلامی نویسندگان مختلفی وارد این عرصه شده‌اند، گفت: در این راستا آثار متعددی تولید، جشنواره‌های مختلفی برگزار و آثار را به دقت بررسی و گزینش کردند. با این وجود ادبیات داستانی دفاع‌مقدس و یا به تعبیری ادبیات روایی دفاع مقدس ویژه است.

وی درباره دلایل جایگاه ویژه ادبیات داستانی دفاع مقدس گفت: از دلایل آن، سرمایه و هزینه‌ای است که سیاستگذاران فرهنگی برای این گونه ها انجام داده‌اند و مجموعه‌های مختلف متولی ادبیات طی این 40 سال برنامه‌های متعددی را برای رونق گیری و تعمیق این نوع ادبی اجرا کرده‌اند و حاکی از آن است که این نوع (ادبیات داستانی دفاع مقدس) در هر بررسی بر انواع دیگر برتری دارد.

این پژوهشگر و نویسنده حوزه ادبیات دفاع مقدس با بیان اینکه از دیگر دلایل اهمیت این نوع ادبیات خود دفاع مقدس است، گفت: واقعا اهمیت این موضوع سایه‌اش را بر اهمیت انواع گونه‌های ادبی افکنده است. دفاع‌مقدس واقعه‌ای است که بخشی از تاریخ پس از پیروزی انقلاب اسلامی را به خود اختصاص داده است و به لحاظ وسعت زمانی و هم به لحاظ از نظر تعداد افرادی که مشارکت داشتند اهمیت دارند و هم به لحاظ فرهنگ‌سازی و تبلور ارزشها، که موضوع بی بدیلی است.

شاکری با اشاره به شمارگان آثاری که در این زمینه (ادبیات داستانی دفاع مقدس) منتشر شده است، گفت: اگر خاطره نویسی را هم نزدیک به ادبیات داستانی بدانیم برخی آثاری که در این حوزه تولید شده است شمارگان آنها در طول تاریخ ادبیات روایی در کشور کم نظیر و بلکه بی‌نظیر هستند پس یکی از مولفه‌های پرداختن به یک گونه آن است که در کدام گونه شمارگان آثار دارای فراوانی است. البته در کنار شمارگان، تعدد عناوین با اهمیت است. تعداد کتابهایی که در طول سال و بلکه این 40 سال منتشر شده است اهمیت و اولویت دیگر این ضرورت را ایجاب می‌کند.

وی با تأکید بر ضرورت آسیب‌شناسی ادبیات داستانی دفاع مقدس خاطرنشان کرد: دغدغه ادبیات پس از انقلاب، دغدغه ادبیات متعهد و دغدغه بازتاب و نمایش دادن ارزش‌های انقلابی، دینی و معنوی بوده است. آن میزانی از این ارزش‌ها که در گونه ادبی دفاع مقدس بازتاب داده شده است بسیار بیشتر از گونه‌های دیگر است. البته گونه‌های دیگری هم در کشور داریم و نویسندگانی هستند که عمق معنای انقلاب و عمق ارزش‌ها را در قالب روایت شخصیتها و اتفاقات توانسته‌اند نمایشی کنند و اهمیت فراوانی هم دارد.

این عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ادامه داد: هماره در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی دو جریان اصلی در مقابل هم صف آرایی کرده‌اند یکی ادبیات شبه روشنفکری که خودشان در ضمن جریان گونه ها، تئوری ها و مبانی مختلف شبه جریانها و ریز جریانهای مختلفی دارند و دیگری جریان ادبی متعهد و ارزشهای انقلاب اسلامی است.

شاکری افزود: در این رویارویی و تقابل، مقام معظم رهبری آن را به جنگ واقعی تعبیر کرده‌اند که خاکریز ظاهری ندارد اما به واقع جنگ است. در این تقابل آن گونه‌ای که در خط مقدم و نقطه پیشانی این تهاجم است ادبیات دفاع مقدس است. چه در بعد اثباتی و چه در بعد سلبی. اگر ادبیات دفاع مقدس به توفیقی برسد قطعا این ادبیات پیشبرنده کلیت ادبیات متعهد در کشور است و اگر آسیبی ببیند این آسیب متوجه تمامیت ادبیات متعهد و تمام گونه‌هاست؛ از اینرو حساسیت و اهمیت درباره این ادبیات (دفاع مقدس) بیشتر است.

این پژوهشگر و نویسنده حوزه ادبیات دفاع مقدس با بیان اینکه محور بحث ما ادبیات ضد جنگ است، افزود: از عناوین مطرح در این باره چیستی ادبیات ضد جنگ است. اینکه آیا اساسا چنین ادبیاتی در کشور ما شکل گرفته است؟ اگر شکل گرفته چه مولفه‌ها مبانی و سیر تطور تاریخی داشته است؟

وی ادامه داد: از آغاز دفاع مقدس و ایامی که ارتش بعث عراق به کشورمان حمله کرد این اتفاق، ادبیات متناسب با خودش را به همراه داشت. به تعبیری، شعرا، نویسندگان دست به قلم شدند. البته در آن زمان گونه قالب و پیشرو شعر بود. بعد داستان کوتاه و بعد داستان بلند و رمان. کمابیش به این واقعه واکنش نشان داده شد.

وی با بیان اینکه با این پیشینه، سابقه، هیمنه و با این طیف از نویسندگان وارد انقلاب اسلامی شدیم، گفت: ماهیت انقلاب اسلامی ماهیت انقلاب دینی، با رهبری و مرجعیت شیعه و حضرت امام (ره) و ماهیتش آرمان دینی بود. مردم در قانون اساسی به جمهوری اسلامی رأی دادند و این اتفاق سبب شد جریان شبه روشنفکری که تا پیش از انقلاب در واقع اهرم حرکت ادبیات داستانی، مجامع ادبی، رسانه ا و مطبوعات را در اختیار داشتند با رویارویی با انقلاب اسلامی آن را بایکوت کنند با این تلقی که انقلاب اسلامی نویسنده و هنرمند ندارد و به این بهانه مدعی بودند انقلاب اسلامی نمی‌تواند آرمان‌های خود را روایت کند که البته این بایکوت برای شکست انقلاب بود این تقابل با اصل انقلاب اسلامی بود.

وی با بیان اینکه در این شرایط پس از 19 ماه دفاع مقدس آغاز شد، خاطرنشان کرد: نکته حائز اهمیت این است که داستان از کجا پدید می‌آید؟ در تاریخ ادبیات غرب ملاحظه می‌شود که انقلاب‌ها و جنگ‌های بزرگ سر منشأ پدید آمدن آثار داستانی جهانی هستند و حتی محافل ادبی ظهور و بروز پیدا می کنند.

این پژوهشگر و نویسنده حوزه ادبیات دفاع مقدس گفت: با این سابقه در جهان این طور تلقی می‌شد که بروز انقلاب اسلامی و دفاع مقدس در کشور به عنوان دو واقعه موثر در طول هم ادبیاتی متناسب با خودش، رهیافیت‌ها، آرمان‌ها و ارزش‌های خودش را تولید کند اما معضلی وجود داشت و آن اینکه نویسندگان پیش از آن با انقلاب همسو نبودند و ادبیات و انقلاب اسلامی نویسندگانی نداشت.

شاکری با بیان اینکه در این دوران (19 ماه پس از پیروزی انقلاب) با خلأ مواجه بودیم، افزود: اما دفاع مقدس به لحاظ معنوی و هویتی ادامه انقلاب اسلامی تلقی می‌شود و مهمترین شاخصه دفاع مقدس آن است که در طول مبانی و آرمانهای انقلاب اسلامی است. به واقع دفاع مقدس دفاع از انقلاب اسلامی است. از این رو نباید دفاع مقدس به دفاع از وطن و خاک محدود شود. شعارها، وصیتنامه‌ها و مجموعه آثار و میراث بر جا مانده از رزمندگان همه این موارد را تأیید می‌کند. اینها نماینده ارزش‌های انقلاب و مدافع ارزش‌های عاشورایی تحت ولایت حضرت امام (ره) بودند که گام در این مسیر نهادند.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس در یک راستا هستند، گفت: دفاع مقدس یک جلوه، یک ظهور و یک انعکاس از انقلاب اسلامی است. همین موجب شده است دعوای میان جریان شبه روشنفکر و جریانهای متعدد به حوزه دفاع مقدس کشیده شود. اتفاقی که به لحاظ تاریخی افتاد این بود عرصه نبرد ادبی، فرهنگی و هنری به روایت از دفاع مقدس کشیده شد. البته در دهه 60 که دهه آغازین ادبیات دفاع مقدس و البته ادبیات انقلاب اسلامی است؛ ظهور و بروز خاصی از جریان شبه روشنفکری نداشتیم اگرچه آثاری خلق کردند نظیر محاق از منصور کوشان، شب ملخ از مجابی، زمستان 60 از اسماعیل فصیح، زمین سوخته از احمد محمود و سفر کسرا و بسیاری دیگر از این قبیل آثار.

وی با بیان اینکه در این دوران این جریان (شبه روشنفکر) به عنوان جریان ثبوتی وجود نداشت، ادامه داد: وقتی زمستان 60 اسماعیل فصیح را می‌خوانیم در این رمان نگاه به دفاع مقدس نگاه به جنگی است که ارزشی را حمل نمی‌کند. شخصیت‌هایی که در این رمان وجود دارند شخصیت‌هایی هستند که با جنگ بیگانه و فراری از جنگ و آرزوی مهاجرت را در سر دارند. در آثار دیگری از شبه روشنفکری تصویری که این طیف از دفاع مقدس ارائه می‌کنند تصویری فاقد معنویت و غیرهمسو با مبانی دینی و تصویری است که گویا دفاع مقدس نتیجه انقلاب اسلامی است.

این عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با بیان اینکه جنگ از سوی ابرقدرت‌ها تحمیل شده بود، گفت: در مقابل نگاه یأس آلود و پوچ نگر که ارزش را نمی‌بیند، سیاهی، تلخی و رنج جنگ را می‌بیند و زخم‌های جنگ را واکاوی می‌کند نگاهی حماسی وجود دارد. این نگاه نزدیک‌ترین نگاه به کسانی است که در خود جنگ حاضرند و از امام حسین (ع) الگو گرفته‌اند و در اوج ایثار، امید و آرمانخواهی هستند و بذل جان می کنند.

شاکری خاطرنشان کرد: این افراد جانشان را برای ارزشها اهدا می‌کنند. پس این دهه (دهه 60) آغاز این رویارویی است. البته این رویارویی طی 4 دهه گذشته برایش نامگذاری‌های متعددی شد. برخی جنگ 8 ساله را جنگ نامیدند، برخی دفاع مقدس، برخی جنگ تحمیلی و برخی مقاومت و پایداری. درباره ادبیات هم اسامی متعددی چون ادبیات دفاع مقدس، ادبیات جنگ، ادبیات پایداری دفاع مقدس و ادبیات مقاومت به میان آمد.

وی با بیان اینکه در این نامگذاری‌ها نباید کج‌تابی نظری در آنها دیده شود، افزود: در این رویارویی دو چهره، دو نمود، دو مظهر و دو روایت وجود دارد. یک نگاهی که نسبت به دفاع مقدس وجود دارد. روایتی که سرچشمه، مبنا، ریشه و خاستگاه آن ادبیات غربی است که خاستگاه آن معارف، فلسفه و حکمت دینی و ارزش‌های انقلابی نیستند.

این پژوهشگر و نویسنده حوزه ادبیات دفاع مقدس ادامه داد: برخی این ادبیات را ادبیات ضد جنگ دانسته‌اند و برخی ادبیات ضد دفاع مقدس. البته تعابیر مختلفی شده است. اما آنچه که تردیدی در آن نیست وجود این دوگانگی است. هر کسی که ناظر صحنه ادبیات داستانی جنگ و دفاع مقدس باشد به این موضوع اذعان دارد که ما دو جریان مقابل هم را داریم. این دو جریان متفاوت تعارض دارند یکی نگاه حماسی و دیگری نگاه یأس آلود.

شاکری با تأکید بر ضرورت ورود بر مطالعات تطبیقی گفت: این موضوع میدان گسترده‌ای برای مطالعه است که آثار و ثمرات ارزشمندی دارد و جز در برخی پایان نامه‌های دانشگاهی در مقطع دکتری آن هم به صورت محدود و موردی دیده نشده است.

وی با بیان اینکه مطالعات تطبیقی در مقایسه ادبیات داستانی دفاع مقدس با ادبیات جنگ در جهان نداشتیم، افزود: اما ضرورت این مطالعات احساس می‌شود بخصوص در جایی که ما بخواهیم وزن ادبیات دفاع مقدس، بومیت و تشخص خودش را اندازه گیری کنیم. ادبیاتی که ما مدعی دارا بودن آن هستیم پیشرو گونه‌های ادبیات داستانی انقلاب و متعلق به یک واقعه اسلامی شیعی و انقلابی است آیا واقعا به سطحی رسیده که حرف نویی در سطح جهان بزند؟. ادبیات جهان با جنگ بیگانه نیست. این مطالعات از جهات مختلفی می‌تواند مفید باشد یکی وزن ادبیات جنگ را در کشور بشناسیم و نسبت به آن کوته بینی و یا غلو نکنیم.

شاکری با بیان اینکه در کشورهای مختلف ادبیات مختلف جنگ در طول تاریخ نمونه‌هایی تولید کردند که از ادبیات ما برتر هستند، گفت: باید با آثار خود هویت، تشخص و فردیت ادبیات خود را ثابت کنیم. نکته‌ای که در ادبیات بومی است اگرچه می‌تواند بخشی از آن وارداتی باشد. نمی توانیم دیواری دور ادبیات بومی قائل شد و کاری به ادبیات جهان نداشته باشیم اما نکته این است در این میراث داری استفاده از آثاری که در طول تاریخ در ادبیات جنگ تولید شده آیا حرف نویی زده ایم؟ یا صرفا نگاه ترجمه‌ای داشتیم و تلاش کردیم آن مبانی، ارزش‌ها و ساختارها را تکرار کنیم؟

وی اظهار کرد: ادبیات ضد جنگ در کشور ما مقوله‌ای شبه وارداتی است، یعنی هم مقدمات، مبادی وطنی و بومی دارد، هم مبادی ترجمه‌ای و وابسته و تقلیدی. انتظار نمی‌رود آقایان فصیحی، مجابی و کوشان ادبیات بومی بنویسند چون به لحاظ نظری کاملا وابسته به ترجمه است. این جریان قطعا جریانی است که نگاهش به ادبیات غرب از مکاتب ادبیات غربی از نمونه مبانی و مبادی فکری فلسفی و اجتماعی غرب وام میگیرد.

شاکری گفت: از این رو انتظار نمی‌رود تاییدکننده هم باشند و اساسا در آثارشان قداستی وجود ندارد اما پس از دهه 60 به این نکته می‌توان اشاره کرد که آیا مبادی ترجمه‌ای در ادبیات سیاه دفاع مقدس وجود داشته است یا نه؟

وی با بیان اینکه در ادبیات جهان ادبیات مقاومت هم داریم، گفت: ادبیات مقاومت و شعر مقاومت درباره فلسطین کاملا شناخته شده است یا ادبیات دفاع ملی در ادبیات روسیه در جنگ جهانی دوم کاملا شناخته شده است.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه در ادبیات سیاه دفاع مقدس ادبیات جنگ در جهان محور آنهاست، افزود: البته ادبیات سیاه دفاع مقدس هم مجرای وطنی و بومی دارد. در ادبیات سیاه، اسباب انحراف، داخلی و خارجی است. اسباب داخلی بر می‌گردد به ضعف درک و تحلیل کسانی که وارد ادبیات سیاه شده‌اند. بعدها مشخص شد این افراد اساسا قدرت تحلیل کافی درباره دفاع مقدس را نداشتند. آنها در مبادی اعتقادی دچار تزلزل بودند. کسی که عملا در اعتقاد خودش جبرگراست نیازی ندارد ادبیات آلمان را بخواند. خود جبرگرایی نویسنده را به این سمت سوق می‌دهد و وقتی از دفاع مقدس یاد می‌کند دفاعی به معنی جنگ قدرت‌هاست. از نظر این شخص، سرباز نیرویی در جبهه است که اختیاری ندارد و قربانی بیگناه ماجراست. در مقابل کسی که نگاهش تجربی است از آسیب‌هایی که هست می‌نویسد. نویسندگان ادبیات سیاه به شدت تجربه گرا و حسی نویس هستند که آسیب جدی به ادبیات دفاع مقدس می‌زنند.

این پژوهشگر و نویسنده حوزه ادبیات دفاع مقدس افزود: به عنوان مثال وقتی از الهام فلاح نویسنده خونمردگی وقتی از وی پرسیده می‌شود چرا جنگ را اینقدر تلخ روایت کرده‌ای؟ به تجربه درونی خود ارجاع می‌دهد و می‌گوید در جنوب زندگی می‌کردم. خانواده‌ام از شمال به جنوب آمدند. من بمباران را دیدم... کسی که درگیر تجربه جزئی خودش است نمی‌تواند کلیت جنگ را درک کند. علل دیگری برای شکل گیری ادبیات سیاه دفاع مقدس وجود دارد و آن اتمام جنگ و پذیرش قطعنامه است.

شاکری یادآور شد: در ایجاد ادبیات سیاه دفاع مقدس عوامل بیرونی و ترجمه ای به لحاظ مصداقی موثرند و عوامل متعدد درونی بی‌تاثیر نیستند. ادبیات سیاه دفاع مقدس شبه گونه ی است که اهرمهای دورنی و بیرونی در بروز آن موثر هستند.

انتهای پیام