حیات شگفت‌انگیز شاعری که والدینش دشمن و خودش محب اهل بیت بود
سید حمیری مردی نامدار از زمره سرایندگان اهل بیت رسالت (ع) بود که با وجود پیشینه‌ای نامطلوب و انحراف شدید خانواده‌اش از مرام و مکتب اهل بیت پیامبر (ص)، خود مسیر هدایت را یافت.
سید حمیری مردی نامدار از زمره سرایندگان اهل بیت رسالت (ع) بود که با وجود پیشینه‌ای نامطلوب و انحراف شدید خانواده‌اش از مرام و مکتب اهل بیت پیامبر (ص)، خود مسیر هدایت را یافت.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ: محمد جواد گودینی
اسماعیل بن محمد بن یزید بن ربیع بن مفرغ حمیری که به سید حمیری نامدار شده، از مشهورترین سرایندگان شیعه در پایان دوران بنی امی و ابتدای خلافت عباسیان به شمار می‌رود. وی شاعری سترگ و برجسته و از دلدادگان به مکتب اهل بیت رسالت (ع) بوده و زندگانی شگفت انگیز و حیرت آوری را پشت سر گذارده و در طول زندگی‌اش، فرازها و فرودهای بسیاری را شاهد بوده است.
سید حمیری به سال 105 هجری (27 سال پیش از انقراض خلافت اموی) از پدر و مادری اباضی (از فرقه‌های جریان تندرو و خشن خوارج) در شهر بصره متولد شد. پدرش از قبیله حمیر و مادرش از قبیله أزد بوده و هر دو به آیین خوارج باور داشته و می‌کوشیدند فرزند خود را به این کیش در آورده و از او انسانی استوار در اندیشه باطل خوارج تربیت کرده و بذر دشمنی نسبت به اهل بیت رسالت (ع) را در دل او بکارند.
پس از آنکه دوران کودکی و نوجوانی سید حمیری به سرآمد، وی با اندیشه کیسانی (1) آشنا شد و در چرخشی آشکار، کیش انحرافی خانواده‌اش را رها کرد و به مذهب شیعه درآمد و در ادامه (چنان که اشاره خواهد شد) به یکی از نامدارترین سرایندگان شیعی بدل شد و پس از چندی، آیین کیسانی را نیز ترک گفت و مذهب جعفری را اختیار نمود.
به گفته شوقی ضیف، او پس از آنکه با مؤمن الطاق از متکلمان نامدار شیعه دیدار و با وی در باب موضوع امامت مناظره کرد، از اندیشه کیسانی دوری جست و مذهب جعفری را بر گزید. (2)
اما به روایت شیخ صدوق، سید حمیری با ترغیب امام ششم شیعیان (او همعصر با امام (ع) بود) دست از باورهای کیسانی شسته و امام ششم (ع) او را با حقیقت تشیع آشنا می‌کند. سید حمیری نشانه‌های امامت را در امام صادق (ع) ملاحظه کرده و از امام (ع) پیرامون مساله غیبت می‌پرسد؛ امام (ع) می‌فرمایند که غیبت حق است؛ اما آن کس که در پرده غیبت فرو می‌رود، دوازدهمین امام (عج) است. امام صادق (ع) همچنین از مرگ محمد حنفی او را با خبر ساخته و به او اطمینان می‌دهد پدر بزرگوارش حضرت باقر (ع) در مراسم خاک سپاری محمد حنفی حاضر بوده است. از این رو سید از اندیشه‌های کیسانی دست شسته و به مذهب جعفری گرایش می‌یابد. (3)
او در برخی سروده‌هایش به این تغییر اشاره کرده و به طور نمونه، در یکی از اشعارش چنین گفته است:
لما رأیت الناس قد غووا * تجعفرت باسم الله فیمن تجعفروا
و نادیت باسم الله و الله أکبر * و أیقنت أن الله یعفو و یغفر
و یثبت مهما شاء ربی بأمره * و یمحو و یقضی فی الأمور و یقدر (4)
ترجمه ابیات چنین است:
«هنگامی که دیدم مردمان مسلک گمراهی را می‌پیمایند، با نام خداوند مذهب [حق] جعفری را برگزیدم.
من با نام خداوندی که بزرگ است فریاد برآوردم و باور دارم خداوند می‌بخشد [و از جرم و خطای پیشین من] می‌گذرد.
پروردگارم هر آنچه را که بخواهد ثبت کرده و هر آنچه را اراده کند، محو خواهد نمود و قضا و قدر به دست اوست.»
البته این تغییر مذهب، برای سید حمیری خالی از مشکل و زحمت نبوده و واکنش خانواده‌اش را که با اهل بیت (ع) دشمنی می‌کردند، در پی داشته است.
پدر و مادرش که دو تن از وابستگان جریان اباضیه بوده‌اند و امیر المؤمنین (ع) را لعن می‌گفتند و با امام (ع) دشمنی می‌کردند، پس از آنکه دریافتند فرزندشان به مذهب تشیع گرویده است، به آزار او پرداختند و حتی می‌خواستند او را به قتل برسانند؛ اما سید حمیری که از طرح پدر و مادرش برای قتل خود باخبر شد، به فردی با نام «عقب بن سلم» (فرماندار بصره در عصر خلافت منصور دوانیقی) پناهنده می‌شود و او نیز سید حمیری را پذیرفته و به او امان داده و سید تا هنگام مرگ والدینش که در عقاید انحرافی خوارج تا جایی پیش رفته بودند که حتی حاضر شدند فرزند خویش را قربانی باورهای خرافی و ناصواب خویش نمایند، در پناه او می‌زیست. (5)
پدرش از قبیله حمیر و مادرش از قبیله أزد بود و هر دو به آیین خوارج باور داشته و می‌کوشیدند فرزند خود را به این کیش در آورده و از او انسانی استوار در اندیشه باطل خوارج تربیت کرده و بذر دشمنی نسبت به اهل بیت رسالت (ع) را در دل او بکارند از «اسماعیل بن الساحر» که راوی سروده‌های سید حمیری بود، چنین نقل شده است: «یک بار همراه سید در خانه‌اش بودیم. [خانه‌ای که پس از مرگ پدر و مادرش به او ارث رسیده بود.] او به من چنین گفت: چه بسیار در این خانه، امیر المؤمنین (ع) لعن گفته شده است! گفتم: چه کسی چنین کرده است؟ پاسخ داد: پدر و مادرم. از او پرسیدم: چگونه مذهب شیعه را برگزیدی؟ گفت: رحمت الهی شامل حالم شد و نجات یافتم.» (6)
سید حمیری مادری داشت که در عقیده خوارج بسیار استوار بود؛ تا جایی که به گفته سید، او را شب‌ها بیدار می‌کرد و می‌گفت: من نگرانم تو با این اندیشه و باور وارد دوزخ شوی! اما سید حمیری به این سخنان وقعی نمی‌نهاد و از راه و گفتمان اهل بیت وحی (ع) منحرف نگردید و در برابر آزار پدر و مادرش شیوه پایداری را در پیش گرفت. مادرش نیز در خوراکی و نوشیدنی به او سخت می‌گرفت و به آزار پسرش می‌پرداخت.(7)
سید حمیری سراینده برجسته و دوستدار اهل بیت (ع) که اواخر دوران بنی امیه را درک کرد، بیشتر روزگار خود را در زمان خلافت بنی عباس سپری نمود و نخستین خلفای عباسی (ابو العباس سفاح، ابو جعفر منصور، محمد مهدی، موسی الهادی و هارون الرشید) را درک و اشعاری در ستایش برخی از خلفای عباسی سروده و در زمان خلافت هارون الرشید پنجمین خلیفه و از مقتدرترین خلفای بنی عباس به سال 179 هجری در بغداد دار فانی را وداع گفت.
آنچه سید حمیری را بلند آوازه کرد و نام او را در تاریخ ادبیات عربی و بویژه ادبیات آیینی زنده نگاه داشت و جاودانه کرده است، سروده‌های زیبا و دلکشی است که در ستایش خاندان وحی (ع) بویژه امیر مؤمنان علی بن أبی طالب (ع) سروده است. وی که سراینده‌ای وفادار به مکتب اهل بیت (ع) بوده و در این راه سختی‌ها و ناملایمات بسیاری را متحمل شد، کوشید با زبان گویا و رسای شعر به دفاع از پیشوایان دین (ع) پرداخته و فضایل اهل بیت عصمت و طهارت (ع) را در قالب شعر روایت کرده و آن را گسترش دهد و گزند حوادث و تحریف‌های احتمالی از سوی مخالفان، حفظ و حراست کند.
سید حمیری بیشتر اشعارش را در ستایش پیشوایان معصوم (ع) اختصاص داده و آنچه در دیوان شعری او بیش از هر چیز دیگری نمود پیدا می‌کند، بیان مناقب، فضایل و تبدیل آن به نظم است؛ تا جاییکه گفته شده است: سید حمیری همه فضایل مشهور امیر المؤمنین (ع) را به نظم کشیده است. (8)
همچنین نقل است که سید حمیری در همآورد طلبی‌اش در خصوص کوشش قابل ستایشش در نشر فضیلت‌ها و منقبت‌های امام علی (ع) چنین اظهار داشت: «هر کس فضیلتی از فضایل علی بن أبی طالب (ع) را یادآور شود که من آن را به نظم نیاورده و سروده‌ای درباره آن نگفته باشم، اسبم را به او خواهم بخشید.» (9)
سید حمیری شاعری توانا بوده که در سروده‌هایش به فضیلت‌های امام علی (ع) همچون نزدیکی امام (ع) به پیامبر (ص) و وصایت امام (ع)، حدیث منزلت، جریان غدیر خم و تصریح پیامبر (ص) بر جانشینی مولای متقیان (ع) به امر پروردگار جهان و... اشاره کرده و این حوادث تاریخی و فضیلت‌های علوی را در قالب شعر درآورده و آن را ثبت می‌کند؛ به طور نمونه در فضیلت امام علی (ع) چنین سروده است:
و کان له أخا و أمین غیب * علی الوحی المنزل حین یوحی
و کان لأحمد الهادی وزیرا * کما هارون کان وزیر موسی
وصی محمد و أبو بنیه * و أول ساجد لله صلی
بمک و البری أهل شرک * و أوثان لها البدنات تهدی (10)
ترجمه ابیات چنین است: «او [امیر مؤمنان «ع»] برادر پیامبر (ص) و در وحی و آنچه بر قلب پیامبر (ص) نازل می‌شد، امانتدار او بود. [اشاره به این حقیقت که امام علی (ع) از کاتبان وحی الهی به شمار می‌رفت.]
او وزیر پیامبر هدایتگر [به راه صواب و دین استوار الهی] بود؛ همانگونه که هارون (ع) وزیر موسی (ع) بود. (اشاره به حدیث مشهور منزلت).
او جانشین پیامبر (ص) و پدر فرزندان او بود و نخستین کسی است که [دین اسلام] را پذیرفت و در برابر خداوند به خاک افتاد و نماز را به جای آورد.
[امیر المؤمنین «ع» هنگامی آیین اسلام را پذیرفت و به حقانیت رسول گرامی اسلام (ص) ایمان آورد که] مردم مکه بت پرست بوده و چارپایان خود را برای بت‌ها قربانی می‌کردند.»
وی در این سروده، به جایگاه والای مولای متقیان (ع) نزد رسول خدا (ص) اشاره کرده و تصریح می‌کند امام علی (ع) که نخستین کسی است که از مردان به پیامبر (ص) ایمان آورد، زمانی دعوت پیامبر (ص) را اجابت فرمود که قریش در گمراهی آشکار بوده و ساخته‌های دست خود را می پرستیدند و برای بت‌های خود، قربانی می‌کردند.
در میان مولفه‌های گوناگون مکتب تشیع، سید حمیری بر جریان تاریخی غدیر تمرکز ویژه‌ای داشته و در سروده‌های بسیاری به این رویداد مهم و سرنوشت ساز اشاره کرده و امام علی (ع) را مورد ستایش قرار می‌دهد؛ به طور نمونه به سروده ذیل توجه کنید:
نفسی فداء رسول الله یوم أتی * جبریل یأمر بالتبلیغ اعلانا
ان لم تبلغ فما بلغت فانتصب ال * نبی ممتثلا أمرا لمن دانا
و قال للناس من مولاکم قبلا * یوم الغدیر فقالوا أنت مولانا
أنت الرسول و نحن الشاهدون علی * أن قد نصحت و قد بینت تبیانا
هذا ولیکم بعدی أمرت به * حتما فکونوا له حزبا و أعوانا (11)
ترجمه ابیات چنین است: «جانم فدای پیامبر خدا «ص» آن روزی که جبرئیل با دستور اعلان [ولایت امیر المؤمنین (ع) به امر خدا] آمد تا آیه تبلیغ را به ایشان (ص) عرضه کند.
[محتوای این آیه چنین بود: ای رسول گرامی اسلام] اگر این دستور را نرسانی، رسالت خداوند را به انجام نرساندی. از این رو، پیامبر (ص) دستور الهی را اطاعت نمود.
سپس در روز غدیر به مردم فرمود: چه کسی پیشوای شما تاکنون بوده است؟ پاسخ دادند: شما [ای رسول خدا «ص»] سرور ما هستید.
شما فرستاده خدایید و ما شاهد خیرخواهی و اندرز شما و تبیین [معارف اسلامی و ابلاغ آیات وحی] از سوی شما بوده‌ایم.
[در آن هنگام خاتم پیامبران] رو به مردم فرمود: این [امام علی] سرپرست شما پس از من خواهد بود؛ پس یاور و پشتیبان او باشید.»
پدر و مادرش که دو تن از وابستگان جریان اباضیه بوده‌اند و امیر المؤمنین (ع) را لعن می‌گفتند و با امام (ع) دشمنی می‌کردند، پس از آنکه دریافتند فرزندشان به مذهب تشیع گرویده است، به آزار او پرداختند و حتی می‌خواستند او را به قتل برسانند وی در سروده دیگری که از او برجای مانده است، امام علی (ع) را برترین فرد امت پس از رسول خدا (ص) معرفی کرده و آن امام همام (ع) را وصی و جانشین رسول خدا (ص) توصیف و در ابیاتی چنین سروده است:
محمد خیر بنی غالب * و بعده ابن أبی طالب
هذا نبی و وصی له * و یعزل العالم فی جانب
حدثه فی مجلس واحد * ألف حدیث معجب عاجب (12)
ترجمه چنین است: محمد (ص) بهترین فرد از دودمان غالب است و علی بن ابی طالب (ع) در رتبه پس از وی قرار دارد.
او پیامبر خدا (ص) است و آن دیگری [امام علی علیه السلام] جانشین وی است و همه جهان نیز در کناری دیگر جای دارد. [از میان همه جهانیان، تنها امام علی (ع) وصی پیامبر (ص) است.]
پیامبر (ص) در یک جلسه [هنگامی که با امام علی (ع) در خلوت می‌نشست] هزار حدیث شگفت را به او می‌آموخت [و تنها برای آن حضرت بازگو می‌کرد.]
سید حمیری که بیشتر سروده‌های خویش را به ستایش امام علی (ع) و بیان فضیلت‌های آن امام همام (ع) گذرانده، سروده‌هایی درباره دیگر حوادث و رخدادهای مورد توجه برای جهان تشیع به ویژه جریان جانسوز کربلا نیز پرداخته است؛ از جمله چنین سروده است:
کربلا یا دار کرب و بلا * و بها سبط النبی قد قتلا (13)
ترجمه بیت چنین است: «کربلا ای سرزمین اندوه، رنج و بلا! [تو همان خطه و مکانی هستی که] نواده پیامبر (ص) در آن کشته شده است!»
خلاصه سخن آنکه سید حمیری مردی نامدار از زمره سرایندگان اهل بیت رسالت (ع) بوده که با وجود پیشینه‌ای نامطلوب و انحراف شدید خانواده‌اش از مرام و مکتب اهل بیت پیامبر (ص)، خود مسیر هدایت را یافته و تشخیص داده و در مسیر دفاع از باورهای اسلامی و شیعی از خود ثبات قدم نشان داده است. وی که از استعداد شگرف و تحیر آوری در ادبیات و شعر برخوردار بوده و از سرایندگان نامدار در واپسین سال‌های خلافت اموی و سال‌های نخستین خلافت دودمان عباسی به شمار می‌رفت، در تلاشی تحسین برانگیز کوشید فضیلت‌های مولای متقیان حضرت امیر مومنان علی بن أبی طالب (ع) را به شعر آورده و در راه نشر و گسترش فضیلت‌های امام علی (ع) کوشش کند. امروز نیز با وجودی که بیش از 12 سده از وفات سید حمیری می‌گذرد، اشعار و قصاید وی از طراوت، لطافت، دلنشینی و زیبایی مخصوصی برخوردار بوده و همچنان از زیباترین و تاثیرگذارترین سروده‌ها در ستایش اهل بیت وحی (ع) به ویژه امیر مومنان (ع) محسوب می‌شود. (14)
سید حمیری پس از آنکه عمر خود را وقف سرودن اشعاری زیبا در ستایش اهل بیت (ع) کرد، در سال 173 دوران خلافت هارون الرشید خلیفه مقتدر و مشهور عباسی در سن 68 سالگی دار فانی را وداع گفت. پیکر سید حمیری شاعر بزرگ و نامدار مکتبی را در محله جنینه بغداد به خاک سپردند.
پی‌نوشت‌ها
1. به گروهی از شیعیان گفته می‌شود که به امامت محمد حنفی باور داشته و می‌پنداشتند امامت پس از امام حسین (ع) به برادرش محمد حنفیه رسیده است. این جریان شیعی، نقش مهمی در تحولات سیاسی سده نخست و دوم هجری ایفا کرده است.
2. تاریخ الأدب العربی ج3 ص 311
3. کمال الدین و تمام النعم، ص 33
4. شرح دیوان سید حمیری ص 95
5. دائر المعارف الاسلامی الشیعی ج 11 ص 304
6. لغدیر، ج2 ص 233
7. همان، ج 12 ص 95
8. معجم الشعراء العباسیین ص 222
9. مستدرک سفین البحار، ج2 ص 411
10. شرح دیوان السید الحمیری ص 27
11. همان، ص 198
12. همان، ص 55
13. همان، ص 156
14. بررسی و تحلیل زندگی سید حمیری و گزیده اشعارش، ص 56- 44
فهرست منابع
1- اعلمی، ضیاء، شرح دیوان السید الحمیری، بیروت، مؤسس اعلمی 1999
2- امین، حسن، دائر المعارف الاسلامی الشیعی، بیروت، دار التعارف 2002
3- امینی، عبد الحسین، الغدیر فی الکتاب و السن و الأدب، تهران، دار الکتب الاسلامی 1374
4- صدوق، محمد بن علی قمی، کمال الدین و تمام النعم، قم، مؤسس النشر الاسلامی 1405 ق
5- ضیف، شوقی، تاریخ الأدب العربی، قاهره، دار المعارف 1966
6- عبد الرحمن، عفیف، معجم الشعراء العباسیین، بیروت، دار صادر
7- گودینی، محمد جواد، بررسی و تحلیل زندگی سید حمیری و گزیده اشعارش، تهران، انتشارات نظری 1397
8- نمازی شاهرودی، علی، مستدرک سفین البحار، قم، مؤسس النشر الاسلامی 1418