درخواستی برای دسترسی عمومی به پیکره فرهنگستان
یکی از فعالان پویش «دسترسی عمومی به پیکره رایانه‌ای فرهنگستان زبان و ادب فارسی» می‌گوید رییس فرهنگستان با پاسخ مثبت به این درخواست همگانی اثبات می‌کند فرهنگستان نهادی است در خدمت جامعه، هم نشان می‌دهد فعالیت‌هایش محدود به واژه‌سازی نیست و این پیکره عظیم و مفید را، چونان یکی از نتایج این فعالیت‌ها، در اختیار عموم فارسی‌پژوهان، فارسی‌زبانان و ایرانیان قرار می‌دهد.
علی شاپوران، مدرس ادبیات در یادداشتی که در اختیار ایسنا قرار گرفته، درباره ضرورت دسترسی عمومی به پیکره رایانه‌ای فرهنگستان زبان و ادب فارسی نوشته است: «فرهنگستان زبان و ادب فارسی از نخستین روزهای فعالیتش همواره در معرض نقد بوده است. در این سال‌ها هم، به‌خصوص هنگام انتشار اقلام بودجه، انتقاد از آن در فضای مجازی بالا می‌گیرد. غالب این نقدها واژه‌سازی و واژه‌گزینی را تنها کار فرهنگستان می‌پندارند و دیگر فعالیت‌های گسترده آن را در زمینه زبان و ادبیات فارسی و دیگر گویش‌ها و زبان‌های ایرانی نادیده می‌گیرند و با هدف نقد شخص رییس فرهنگستان، بیشتر رویکردی سیاسی دارند.
یکی از اهداف مهم فرهنگستان، تدوین فرهنگ جامع زبان فارسی است؛ طرحی که در گروه فرهنگ‌نویسی فرهنگستان و به سرپرستی دکتر علی‌اشرف صادقی، دنبال می‌شود و در پی تدوین فرهنگی جامع با شیوه‌ای خاص در زبان فارسی است. جامعه دانشگاهی و پژوهشگران زبان و ادبیات فارسی این طرح را نیز هدف نقدهایی قرار داده‌اند؛ نقدهایی که جنبه علمی دارد و از سوگیری سیاسی و جنجال خالی است و منکر این حقیقت نیست که تدوین فرهنگی جامع و نوین برای زبان فارسی هدفی ملی است که بی‌شک پیامدهای مثبت فراوانی خواهد داشت.
برای تدوین این فرهنگ، فرهنگستان پیکره‌ای دارای قابلیت جست‌وجو از متون زبان فارسی فراهم آورده که شامل بیش از 1500 متن ادبی کهن و معاصر، متن روزنامه‌ها و حتی وبگاه‌های اینترنتی است. این پیکره بسیار وسیع‌تر از چیزی است که برای تدوین فرهنگ سخن تهیه شده یا در سایت‌هایی مانند گنجور و نرم‌افزارهایی از قبیل درج دیده می‌شود. طبیعی است گرچه هدف از ایجاد این پیکره تدوین فرهنگ جامع بوده است، استفاده از آن محدود به این کار نیست. اعضای فرهنگستان می‌توانند با رجوع به شواهد موجود در آن، بر جامعیت، دقت و سرعت پژوهش‌های خود بیفزایند. چند سالی هست که بسیاری پژوهشگران زبان و ادبیات فارسی، با توجه به این‌که این پیکره با بودجه عمومی فراهم آمده است، معتقدند که دسترس به آن باید عمومی یا به‌هرحال برای متقاضیان مقدور باشد. این درخواست تا به امروز هیچ‌گاه به صورت جمعی بیان نشده بود.
اما به‌تازگی جمعی از دانشجویان و پژوهشگران فعال زبان و ادبیات فارسی درخواست دسترسی عمومی به پیکره‌های متنی فرهنگستان را به‌صورت جمعی طرح کرده‌اند؛ پویشی رسمی و عمومی که از هنگام آغازش در مرداد 99 با حمایتی گسترده همراه شده است.
فعالان پویش «دسترسی عمومی به پیکره فرهنگستان» در متن نامه رسمی این پویش که به امضای بیش از 500 نفر رسیده است، نخست به چیستی و اهمیت پیکره‌ها اشاره کرده‌اند. آن‌ها با بهره‌گیری از توضیحات «راهنمای استفاده از فرهنگ جامع زبان فارسی» - که از سوی فرهنگسان منتشر شده است - نوشته‌اند «پیکره زبانی مجموعه‌ای خام از داده‌های زبانی نوشتاری یا گفتاری» است و هرگونه پژوهشی درباره زبان و توصیف و تحلیل آن، از جمله فرهنگ‌نویسی، دستورنویسی، گویش‌شناسی و جز آن‌ها بدون اتکا به پیکره‌های زبانی، نتایج سودمندی به‌دست نخواهد داد». این پویش در این نامه به دسترسی آزاد پژوهشگران به اغلب پیکره‌های زبانی دنیا اشاره کرده و از پیکره‌هایی چون «پیکره ملی آمریکا، پیکره ملی بریتانیا و پیکره مرجع آلمان» نام برده که دسترسی به آن‌ها برای پژوهشگران آزاد است.
این پویش، با اعلام نارضایی از امکان دسترسی محدود به پیکره - که تا امروز تنها در اختیار اعضای گروه فرهنگ‌نویسی و نهایتا برخی اعضای دیگر فرهنگستان بوده است - جز آن‌که به اهمیت کلی و اساسی پیکره‌های رایانه‌ای در پژوهش‌های زبانی اشاره کرده است، وضعیت همه‌گیری کرونا را نیز دلیل مضاعفی برای عمومی‌ساختن دسترسی به پیکره‌های رایانه‌ای فرهنگستان می‌داند. این مطالبه علمی و دانشگاهی، بدون حاشیه و بی آن‌که سراغ رسانه‌ها و جنجال‌سازی برود (و شاید به همین دلیل) موفق شده بسیاری از افراد شناخته‌شده مطالعات زبان و ادبیات فارسی، از جمله برخی اعضای پیوسته و وابسته خود فرهنگستان را با خود همراه کند. ژاله آموزگار، مصطفی جیحونی، محمدجعفر یاحقی، حسین معصومی همدانی، محمود بی‌جن‌خان، رسول جعفریان و اکبر نحوی برخی از این همراهان هستند.
در هفته‌های گذشته برخی پاسخ‌های غیررسمی، غالبا از اعضای گروه فرهنگ‌نویسی فرهنگستان، به این پویش داده شده است که برخی آن را نشان‌دهنده مواضع فرهنگستان می‌دانند. این پاسخ‌ها مسائل فنی و نرم‌افزاری را مانع عمومی شدن پیکره دانسته‌اند، چرا که موجب کند شدن دسترسی اعضای گروه فرهنگ‌نویسی خواهد شد یا احتمال دست‌کاری در محتوای پیکره را پدید خواهد آورد. متخصصان نرم‌افزار معتقدند که این گزاره غیرتخصصی است. پویش فوق در کانال تلگرامی خود با مشورت با متخصصان حوزه برنامه‌نویسی نشان داده است که اعضای این گروه می‌توانند پس از عمومی شدن پیکره نیز به فعالیت‌های ارزشمند خود چونان گذشته ادامه دهند. محدودیت‌ها و کاستی‌های پیکره فعلی فرهنگستان در پژوهش‌های ادبی از دیگر دلایل مخالفان است. پویش معتقد است حق دسترس عمومی به پایگاه داده‌ای که با بودجه عمومی فراهم آمده فارغ از کارآمدی پیکره است و مسئولیت استفاده صحیح پژوهشگران از پیکره، و در نتیجه مسئولیت کاستی‌های پژوهش‌های ایشان درصورت جایگزین کردن این پیکره به‌جای جست‌وجوی جامع با خود ایشان است و طبیعتا نقدی از این جهت متوجه پیکره نخواهد بود. امروز نیز اعضای فرهنگستان برای پژوهش‌های شخصی خود از این پایگاه داده بهره می‌برند و در تحقیقات باکیفیت به استفاده از آن نیز بسنده نمی‌کنند. عمومی شدن این پایگاه داده ظن برخورداری این اعضا از رانت پژوهشی را برطرف خواهد کرد و درعین حال ناقض قانون حق تکثیر نیز نخواهد بود؛ چرا که این پیکره به صورت گسسته طراحی شده‌است؛ یعنی شامل شواهد لغات است و نه تمام متن‌ها، و افراد را از خرید کتاب بی‌نیاز نمی‌سازد.
نامه رسمی پویش در 18 آذر 99 به دبیرخانه فرهنگستان زبان و ادب فارسی تسلیم شده است و در انتظار واکنش اعضای فرهنگستان است. شاید پاسخ مثبت به این درخواست همگانی و ایجاد زمینه عمومی کردن دسترسی به پیکره همان فرصتی باشد که به فرهنگستان و به‌خصوص رییس آن رو کرده است، که هم با اعطای حقی دریغ‌شده از جامعه به آن، نام نیکی از خود در تاریخ باقی بگذارد و اثبات کند فرهنگستان نهادی است در خدمت جامعه، هم نشان بدهد فعالیت‌هایش محدود به واژه‌سازی نیست و این پیکره عظیم و مفید را، چونان یکی از نتایج این فعالیت‌ها، در اختیار عموم فارسی‌پژوهان، فارسی‌زبانان و ایرانیان قرار دهد.»
انتهای پیام