جمعه 10 فروردین 1403

زبان فارسی بر تارک زبان و ادبیات هند

خبرگزاری ایرنا مشاهده در مرجع
زبان فارسی بر تارک زبان و ادبیات هند

تهران - ایرنا - زبان فارسی که بیش از هشت سده به عنوان زبان دیوانی و رسمی هند بود، به رغم اینکه پس از استیلای انگلیس بر شبه قاره مورد هجمه بی سابقه ای قرار گرفت، اما همچنان مانند ستاره ای درخشان بر تارک زبان و ادبیات هند می درخشد.

انگلیس برای غارت منابع کشور ثروتمند هند توسط کمپانی هند شرقی برای ارتباط با مردم این کشور ابتدا اقدام به تقویت زبان های محلی و تغییر زبان فارسی به اردو و انگلیسی کرد. هرچند این اقدام با مقاومت زیادی همراه شد ولی این خواسته با زور محقق شد.

در دوران سلطنت گورکانیان در هند، فارسی به عنوان زبان اصلی دولت برای مکاتبات اداری انتخاب شد و به همین علت آثار مکتوب و نسخ خطی ارزشمند بی شماری به زبان فارسی در اقصی نقاط کشور این پهناور وجود دارد. آثار غلبه دیوانی و اداری زبان فارسی در شبه قاره هنوز هم وجود دارد و با وجودیکه اکنون زبان رایج اغلب مسلمانان هند اردو است، اما حدود 40 درصد از لغات و کلمات آن با فارسی مشترک است و این ظرفیت مناسبی برای گسترش زبان فارسی در هند است. «اتارپرادش» یکی از 22 ایالت هند است که حدود 200 میلیون نفر جمعیت دارد و بخش عظیمی از جمعیت آن مسلمان هستند و به زبان اردو صحبت می کنند.

علاوه براین اکنون زبان فارسی در 60 دانشگاه، دانشکده یا ترکیبی از آن‌ها ازسوی 170 استاد تدریس می‌شود. دانشگاه‌های علیگر، دهلی، جواهر لعل نهرو، جامعه ملی اسلامی، کشمیر، لکهنو، بنارس، پاتنا، بوپال، عثمانیه، بمبئی، گوهاتی، بی آرامبیدکر (مظفرنگر) و مگد، از دانشگاه‌هایی هستند که گروه مستقل فارسی دارند. مراکز تحقیقات زبان فارسی نیز در دانشگاه‌های علیگر، مولانا آزاد، پاتنا، مالیر کوتلا و احمدآباد، نیز فعالیت قابل توجهی دارند. با این وجود هنوز آمار دقیقی از تعداد مراکز آموزش زبان فارسی در هند در دسترس نیست. تاکنون شمار زیادی دانشجوی زبان فارسی از هند برای شرکت در دوره‌های دانش‌افزایی به ایران اعزام شده‌اند. زبان فارسی پیش از آنکه هندوستان مستعمره انگلستان شود، دومین زبان رسمی این کشور (در دوره گورکانیان زبان رسمی) و زبان فرهنگی و علمی به‌شمار می‌رفت. اما پس از استعمار، انگلیس در سال 1832 میلادی با اجبار و زور زبان انگلیسی را جایگزین زبان فارسی کردند. زبان فارسی در دوره غزنویان به هند راه یافت در آن دوره پارسی، زبان ادبیات، شعر، فرهنگ و دانش بود. با تأسیس امپراتوری مغول هندوستان به اوج پیشرفت خود رسید و فارسی زبان رسمی هندوستان شد. زبان فارسی هندوستان شاعران بزرگی همچون بیدل دهلوی، و امیر خسرو دهلوی و دستگاه شعری سبک هندی را در خود پروراند. از دیگر شاعران نامدار فارسی زبان شبه قاره هندوستان، می‌توان از اقبال لاهوری نام برد. همچنین فارسی زبانان هندوستان، واژه‌نامه‌های ارزشمندی برای زبان فارسی گردآوری کردند که از آن‌جمله می‌توان به فرهنگ ابراهیمی از ابراهیم قوام‌الدین فروغی، فرهنگ آنندراج از محمد پاشا، اشاره کرد.

پیشینه زبان فارسی در هند

زبان و ادب فارسی در هند سابقه دیرینه‌ای دارد. درباره پیشینه رواج زبان و ادب پارسی در شبه‌قاره، از مدارک تاریخی چنین برمی‌آید که در سده سوم هجری، برای نخستین بار هندی ها فرصت یافتند تا با فارسی‌زبانان آشنایی مؤثر پیدا کنند. در آن زمان بنا به قول ابن حوقل در صوره‌الارض و اصطخری در المسالک و الممالک، مردم «ملتان» و «منصوره» به زبان عربی و سندی و مردم «مکران»، به زبان فارسی سخن می‌گفتند. در اوایل سده چهارم هجری، در سند شاعری ظهور کرد مشهور به رابعه بنت کعب که اشعار فصیح دلکشی از او در قدیمی‌ترین تذکره‌ها نقل شده‌است و می‌رساند که در زمان او، زبان فارسی در سند رواج داشته است.

وضعیت فعلی زبان فارسی در هند

زبان به عنوان عنصری زنده و پویا در فرهنگ هر ملت نیازمند مراقبت و توجه است، بنابراین افول زبان فارسی نیز در هند محتمل است. اینجاست که فعالیت های خانه فرهنگ جمهوری اسلامی در هند معنا می یابد چرا که این مراکز نقش پرباری در زنده ماندن زبان فارسی در شبه قاره هند دارند. دکتر علی دهگاهی رایزن پیشین فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در هندوستان با اشاره به اینکه زبان فارسی بیش از 800 سال در هندوستان زبان رسمی، دیوانی و قضایی بوده است، می گوید: از حدود سال های 1835 میلادی به بعد و همزمان با ورود انگلیسی ها این زبان اهمیت و اعتبار گذشته خود را به دلیل سیاست های استعماری انگلستان از دست داد و از آن پس در هند تنها به یک زبان کلاسیک و فرهنگی تبدیل شد. با اینحال نقش و عمق حضور زبان فارسی در این کشور کهن چنان چشمگیر بود که به گفته وی پس از تاسیس دانشگاه های جدید در این کشور، زبان فارسی همیشه یکی از بخش های اصلی این دانشگاه ها بوده است. 'امروزه ما شاهد بیش از 35 مرکز فارسی در دانشگاه های مختلف هندوستان هستیم که در آنها زبان فارسی از سطح کارشناسی تا دکتری تدریس می شود.' وی توضیح می دهد: اگر بخواهیم دانشگاه هایی را که تنها تا سطح کارشناسی زبان فارسی را آموزش می دهند، نیز در نظر بگیریم تعداد آنها به بیش از 100دانشکده و دانشگاه می رسد که در سراسر هند پراکنده هستند. اما از میان دانشگاه های مرکزی شهر دهلی، زبان فارسی اکنون تا سطح دکتری در دانشگاه های جواهرلعل نهرو، دهلی و جامیا ملیا اسلامیا و دانشگاه ذاکر حسین نیز تا سطح کارشناسی آموزش عالی این زبان را برعهده دارد. دهگاهی افزود: از آنجا که زبان فارسی یک زبان کلاسیک هندوستانی است، اگر یک محقق هندی بخواهد درباره هویت و گذشته تاریخی خود تحقیقی بکند ناگزیر باید به زبان فارسی مراجعه کند چرا که بخش عظیمی از گذشته این کشور به زبان فارسی نوشته شده است. به گفته وی نه تنها در حوزه های تاریخ و فرهنگ، بلکه در حوزه های علم و دانش نیز زبان فارسی در هندوستان اهمیت زیادی داشته است. کتاب های زیادی در این زمینه تالیف شده است که امروزه به شکل نسخ خطی، گنجینه و ذخایر میراث فرهنگی مشترک ایران و هند در کتابخانه های مختلف هندوستان در دسترس محققین است. رایزن پیشین فرهنگی جمهوری اسلامی دردهلی نو در ادامه در توضیح فعالیت های خانه فرهنگ در حفظ و توسعه میراث ایرانی اسلامی در هند می گوید: رایزنی فرهنگی ایران با بیش از 63 سال سابقه نسبت به پوشش دهی و حمایت از زبان فارسی در دانشگاه های هند فعالیت می کند. علاوه بر آن، در این مرکز کلاس های زبان فارسی با مشارکت استاد های ایرانی و هندی نیز برگزار می شود. علاوه بر خانه فرهنگ دهلی، خانه فرهنگ دیگری نیز در شهر مومبای، وابستگی فرهنگی در حیدر آباد و انجمن ایرانی در شهر کلکته و علیگر هم به فعالیت های دانشگاه ها به تعلیم زبان فارسی اهتمام می ورزند. دهگاهی درباره حضور گسترده زبان فارسی در بین اقشار مختلف مردم هند گفت: غیر از بخش زبان فارسی در خانه فرهنگ و دانشگاه ها، در مدارس دینی نیز زبان فارسی تدریس می شود و آن به دلیل وجود متون اسلامی متعدد بخصوص در مدارس اهل تشیع است که یادگیری این زبان را برای پژوهشگران دینی الزامی می کند. وی در ارتباط با فعالیت های آموزشی خانه فرهنگ جمهوری اسلامی در دهلی نو افزود: مقاطعی که اینجا تدریس می‌شوند عبارتند از سطح یک، دو و سه که در سطح اول ما آموزش های ابتدایی مانند الفبای فارسی و مکالمات مقدماتی، در سطح دوم نگارش وگویش و در سطح سوم فرهنگ و تمدن ایرانی تدریس می کنیم. همزمان با یادگیری زبان، دانش آموزان فرهنگ و تمدن ایرانی را نیز می آموزند. دهگاهی تاکید کرد: این دوره ها با استقبال خوب علاقه مندان روبرو می شود بطوریکه در هر فصل حدود 60 الی 70 نفر از اقشار و مذاهب مختلف هند از مسلمانان گرفته تا هندوها و سیک ها در این دوره آموزشی ثبت نام می کنند. وی گفت: کتاب های متعددی برای آموزش زبان فارسی تدوین شده است که می توان از کتاب های آزفا، ضرغامیان و صفار مقدم نام برد و اخیرا نیز بنیاد سعدی کتاب های جدیدی به نام های گام اول و مینا را تدوین کرده است که البته در کنار این کتاب های اصلی از کتاب های کمک آموزشی، فیلم ها و دیگر منابع صوتی و تصویری برای آموزش کمک گرفته می شود. رایزن پیشین فرهنگی ایران در دهلی نو در این خصوص گفت: باوجود اینکه این زبان گذشته درخشانی در هندوستان داشته، اما امروزه تعداد افرادی که در هندوستان به این زبان مسلط هستند نسبت به جمعیت عظیم این کشور، زیاد نیست. وی افزود: ا گرچه در بعضی شهر ها مانند کشمیر و همینطور در میان ایرانی های مهاجر این زبان هنوز رواج دارد اما این وظیفه ما است که توجه جامعه علمی و زبان آموز جوان این کشور را نسبت به این زبان جلب کنیم و آن را آموزش و ترویج دهیم. دهگاهی گفت که امروزه توجه بیشتری نسبت به گذشته به این زبان مبذول می شود و تدریس آن در دانشگاه های مولانا آزاد، دانشگاه زبان های خارجه و همینطور دانشگاه معین الدین چشتی در شهر لکهنو به تازگی آغاز شده است. وی افزود: علاوه بر دانشجوهای زبان و ادبیات فارسی، بسیاری از دانشجو هایی که در رشته های دیگر به طور مثال تاریخ هند مشغول تحصیل هستند نیز باید حداقل 2 واحد این زبان را در دانشگاه خود بگذرانند. شیخ اشتیاق احمد، مدرس گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه جواهر لعل‌نهرو هند نیز در این زمینه گفت که زبان فارسی حدود یک هزار سال به عنوان زبان رسمی و دیوانی این کشور بوده است.

وی افزود: هرچند زبان فارسی در هند پس از استعمارهند کمرنگ شد ولی همچنان یکی از زبان های مهم است که دانشجویان بویزه تاریخ بدون تسلط به انها نمی توانند نسبت به مقاطعی از تاریخ هند تسلط یابند.

این استاد زبان فارسی می گوید اردو یکی دیگر از زبان هایی ا ست که ارتباط بسیار نزدیکی با فارسی دارد و بسیاری از مردم هند و بویژه مسلمانان با آن اشنایی دارند و حدود 60 درصد ازکلمات اردو با فارسی مشترک است.

فلیحه‌زهرا کاظمی، مدیر گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بانوان لاهور پاکستان با انتقاد از کم شدن کرسی های زبان فارسی در پاکستان تصریح کرد باید زبان فارسی با توجه به اهمیت ان در هند و پاکستان تقویت شود.

وی افزود با این حال اکنون. بیش از 200 دانشجو زبان و ادب فارسی داریم که در مقاطع لیسانس، فوق‌لیسانس، پیش دکتری و دکتری در حال تحصیل هستند. یعنی در همه مقاطع از دانشجویان ثبت‌نام به عمل می‌آید و دوره‌ها را به اتمام می‌رسانند.

دکتر آذرمیدخت صفوی استاد بخش فارسی دانشگاه علیگر هند نیز در خصوص تاریخ حضور زبان فارسی در هند گفت: هند در زبان فارسی میراث مشترک با ایران دارد و فارسی برای هند هم یک زبان ارزشمند محسوب می شود چرا که ریشه زبان فارسی در هند بسیار پیش از آمدن اسلام باز می گردد. به عنوان مثال زبان باستانی ایران با سانسکریت هند اشتراکات دستوری و لغوی بسیاری دارد.

وی افزود: البته پس از ورود اسلام، این اشتراکات فرهنگی و زبانی یک گام جلوتر می رود. در زمان محمود غزنوی بسیاری از شاعران همراه با ایشان در هند اقامت می گزینند. سپس نوبت به گورکانیان می رسد که موجب بالندگی بیشتر زبان فارسی در هند می شوند. اما متاسفانه با سلطه انگلیسی ها اوضاع ادبی و زبانی فارسی در هند تغییر می یابد.

استاد زبان فارسی دانشگاه علیگر هند در همین باره توضیح داد: انگلیس با ظاهری دوستانه پیشرفت زبان های محلی در هند را ترویج داد اما در اصل هدف آنها از بین بردن زبان فارسی در هند بود که در آن زمان زبان حکمرانان مسلمان آن منطقه محسوب می شد.

صفوی همچنین گفت: پس از استقلال هند، سیاستمداران این کشور به زبان و ادبیات فارسی بسیار توجه داشتند به عنوان مثال تاگور که یکی از ادیبان و سیاستمداران هند است بسیار به شعر فارسی علاقه داشت و این علاقه ریشه خانوادگی نیز داشت پدر تاگور انقدر به "حافظ" علاقه داشت که هر روز صبح، پس از عبادت خدای خودش، شعری از حافظ را می خواند.

به گفته این استاد و پژوهشگر زبان فارسی اهل هند، اکنون در تمام دانشگاه های اصلی این کشور کرسی زبان و ادبیات فارسی وجود دارد و در دانشگاه اسلامی علیگر نیز که وی مدیر بخش فارسی آن است، بیش از 250 دانشجوی زبان فارسی از مقطع لیسانس تا دکترا مشغول به تحصیل هستند.

صفوی همچنین توضیح داد که موفق شده است تا رشته ادبیات فارسی پس از انقلاب اسلامی را برای نخستین بار در هند در دانشگاه اسلامی علیگر تاسیس کند که در این رشته دانشجویان با اشعار شاعران پس از انقلاب همچون قیصر امین پور، موسوی گرمارودی، عبدالجبار کاکایی و غیره آشنا می شوند.

آذرمیدخت صفوی این توضیحات، در خصوص اهمیت گسترش زبان فارسی در هند گفت: پژوهش در خصوص زبان فارسی در هند بسیار مهم است چرا که در گذشته بسیاری از منابع تاریخی، فرهنگی و نیز منابعی که در مورد علوم مختلف نوشته شده به زبان فارسی بوده است و به همین خاطر بسیار مصر شدم تا موفق شدم مرکز تحقیقات زبان فارسی را در دانشگاه علیگر در سال 2006 تاسیس کنم.

چالش های زبان فارسی در هند

رئیس مرکزتحقیقات زبان فارسی هند با اشاره به چالش های زبان فارسی در هند گفت: به نظر من در هند باید رشته های دانشگاهی میان رشته ای برای زبان فارسی ایجاد شود. چرا یکی از مشکلات اساسی دانشجویان زبان فارسی یافتن شغل است و ایده فرصت شغلی است که این مهم می تواند با کمک دولت ایران محقق شود.

صفوی مشکل دیگر زبان فارسی در هند را کمبود منابع فارسی دانست و پیشنهاد کرد دولت ایران و بنیادهایی مانند بنیاد سعدی طی تفاهم نامه هایی با انتشاراتیکه در هند موجود است، کتاب هایی را که در ایران نشر می شود با قیمتی مناسب در اختیار فارسی آموزان هندی قرار دهند.

استاد زبان فارسی دانشگاه اسلامی علیگر در پایان گفت: زبان فارسی نیازمندآن است که نسبت به آن عشق داشته باشید تا رشد کند.

هرچند زبان فارسی در هند به رغم بی مهرها همچنان در این کشور علاقه مندان و طرفداران زیادی دارد ولی باید دستگاه های مسوول و فرهنگی برای ارتقای جایگاه واقعی آن تلاش بیشتری داشته باشند.