هشدار جدی درباره وقوع بحران ارزی!
به گزارش خبرگزاری اقتصادایران، در کشور هایی که دارای نظام ارزی غیر شناور هستند، نوسانات نرخ تورم خارج از محدوده مجاز تا ضریب دقت 97 درصد هشدار ایجاد یک بحران ارزی را می‌دهد. به بیان ساده تر نوسانات شدید تورم در کشور هایی مانند ایران، با احتمال بالایی منجر به یک بحران ارزی خواهد شد. تغییرات نرخ ارز مؤثر حقیقی و همچین تغییرات نسبت ذخایر بین‌المللی به تولید ناخالص داخلی، از جمله عوامل مهم هشدار دهنده برای وقوع یک بحران ارزی است.
در پژوهش صورت گرفته، 48 کشوری که با بحران ارزی موجه شده اند، در راستای تغییرات 70 متغیر اقتصادی بالقوه مورد آزمون قرار گرفته‌اند. که هر کدام از تغییرات در این 70 متغیر میتواند با چه دقتی هشدار دهنده و پیش‌بینی‌کننده یک بحران ارزی باشد.
بحران ارزی
یکی از مشکلات اساسی در نظام پولی بین‌الملل، وقوع بحران‌های ارزی است. بحران‌های ارزی چه از نظر تعداد و چه از نظر اثراتی که بر اقتصاد وارد می‌کنند بسیار حائز اهمیت هستند. بحران ارزی به عنوان یکی از بحران‌های مالی به وضعیتی اطلاق می‌شود که در آن ارزش یک ارز ناپایدار بوده و اعتماد به آن ارز برای استفاده به عنوان یک وسیله مبادله دشوار می‌شود. این مسئله به صورت کاهش شدید پول ملی یا کاهش قابل توجه ذخایر ارزی و یا هر دو با هم ظاهر می‌شود. به عبارت دیگر کاهش شدید پول ملی و کاهش ذخایر ارزی از عوامل و نشانه‌های یک بحران ارزی است. ایران در ده سال گذشته در مقطع سال 2012 و 2018 با بحران ارزی مواجه شده است.
بحران‌های ارزی را میتوان پیش‌بینی کرد؟
با توجه به اثرات مخربی که یک بحران ارزی میتواند بر اقتصاد بر جا گذارد، پیش‌بینی نوسانات ارزی، نحوه واکنش به بحران، کاهش اثرات منفی آن و پیش‌بینی بحران‌های آنی به دلیل تأثر گسترده بحران بر بخش‌های واقعی اقتصاد از مهم‌ترین چالش‌های کشور‌های درگیر بحران بوده و از اهمیت فراوانی در اقتصاد برخوردار است. از همین رو به کارگیری الگوهای هشدار دهنده زود هنگام که قادر به پیش‌بینی زمان وقوع و طول مدت بحران هستند، برای پیشگیری از وقوع بحران ارزی ضروری است.
به بیان ساده قبل از وقوع بحران ارزی یکسری از شاخص‌های اصلی اقتصاد کلان شروع به تغییر می‌کنند که این تغییرات به عنوان هشدار ایجاد بحران ارزی تلقی می‌شود. از همین رو با تغییر یکسری از متغیرهای کلان اقتصادی و عدول نوسان آن از یک بازه مجاز، میتوان وقوع بحران ارزی را پیش‌بینی کرد. البته بررسی هشدارها و تغییرات متغیرهای کلان اقتصادی، در نظام‌های ارزی گوناگون با یکدیگر تفاوت دارد.
نظام ارزی؛ شناور یا ثابت
به طور کلی اقتصادها از دو نوع نظام ارزی استفاده می‌کنند؛ نظام نرخ ارز شناور و نظام نرخ ارز ثابت (غیر شناور).
در نظام ارزی شناور نرخ ارز توسط عرضه و تقاضای بازار ارز تعیین می‌شود و نرخ ارز آزادانه بدون مداخله دولت‌ها تغییر می‌کند. به بیان دیگر قیمت ارز آنقدر تغییر می‌کند که تعادل بین بازار کالا و بازار پول برقرار شود، در صورت وقوع برخی از بحران‌های اقتصادی که نرخ ارز از تعادل خارج می‌شود، این نرخ به اندازه‌ای از طریق عرضه و تقاضا تغییر می‌کند که دوباره به تعادل برگردد. کشورهایی که از این نظام ارزی استفاده می‌کنند مانند؛ کانادا، ایالات متحده امریکا، ژاپن، کره جنوبی، انگلستان، فرانسه، هند، ترکیه و... هستند.
در دیگر نظام ارزی یا نظام ارزی ثابت (غیر شناور) نرخ ارز از طریق بانک مرکزی تعیین اعلام می‌شود. در این سیستم ارزی بانک مرکزی از طریق خرید و فروش نرخ ارز در بازار قیمت ارز را در نرخ اعلامی خود نگه می‌دارد. به عنوان مثال چین در سال‌های اخیر نرخ یوهان را در مقابل دلار امریکا ثابت کرده که باعث به وجود آمدن منازعات اقتصادی شدیدی میان دو کشور شده است. بر این اساس میتوان گفت که اقتصاد ایران نظام ارزی غیر شناور را برای خود برگزیده است. درحال‌حاضر بیشتر کشور‌ها با اقتصادهای پیشرفته دارای نظام ارزی شناور هستند که البته شدت شناور بودن آن‌های یکسان نیست. به عنوان مثال کانادا به عنوان کامل‌ترین نظام ارزی شناور شناخته می‌شود.
خط کش بحران ارزی چیست؟
برای اینکه بتوان اثر متغیرهای کلان اقتصادی را بر بحران ارزی پیش‌بینی کرد اول باید از بحران ارزی در مدل یک تعریف مشخص و قابل محاسبه وجود داشته باشد. بسیاری از پژوهشگران اقتصادی شاخص فشار ارز را برای این امر برگزیده‌اند. این شاخص اشاره به تغییرات در متغیر نرخ ارز و ذخایر ارزی دارد و ترکیب وزنی از تغییرات این دو متغیر است. فلسفه محاسبه این شاخص به این شکل است که بررسی تغییرات نرخ ارز به تنهایی وضعیت بحرانی را نشان نخواهد داد، زیرا ممکن است نرخ ارز ثابت بماند اما ذخایر ارزی رو به پایان باشد. به همین دلیل تغییرات همزمان نرخ ارز و ذخایر قانونی برای به وجود آمدن یک بحران ارزی یا فشار ارزی مهم است.
در این مدل شاخص فشار ارز متغیر وابسته و شاخص‌های کلان اقتصادی متغیر مستقل هستند. به عنوان مثال تورم یک متغیر مستقل بوده که تغییرات آن بر روی شاخص فشار ارزی یا بحران ارزی بررسی می‌شود.
هشدار بحران برای نظام‌های ارزی ثابت
همانگونه که گفته شد نظام ارزی ایران در زمره نظام‌های ارزی ثابت یا غیر شناور قرار دارد، از همین رو بررسی متغیرهای کلانی که وقوع یک بحران ارزی را در نظام ارزی ثابت پیش‌بینی می‌کنند بسیار حائز اهمیت است. بر اساس پژوهش‌های صورت گرفته تغییر در نرخ تورم (با اهمیت 97 درصد)، نرخ ارز مؤثر واقعی (77 درصد)، نسبت ذخایر بین‌المللی به تولید ناخالص داخلی (72 درصد)، نسبت صادرات به تولید ناخالص داخلی (67 درصد)، شاخص آزاد‌سازی تجاری (49 درصد)، رشد نسبت اعتبارات یا وام‌های داخلی به تولید ناخالص داخلی (34 درصد)، نرخ سود (34 درصد) و نسبت سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی به تولید ناخالص داخلی (33 درصد) هشدار دهنده برای وقوع یک بحران ارزی هستند.
به عنوان مثال تورم؛ چنانچه نرخ تورم از دامنه نوسانات مجاز خود تجاوز کند، در کشور هایی که نظام ارزی ثابت دارد به دقت 97 درصد هشدار وقوع یک بحران ارزی را می‌دهد. دیگر شاخص مهم هشدار دهنده، نرخ ارز مؤثر واقعی است. نرخ ارز مؤثر نشان دهنده ارزش پول داخلی یک کشور در برابر میانگین ارزش پولی رایج شرکای تجاری آن کشور است. زمانی که نرخ ارز مؤثر واقعی از محدوده‌ای تعیین شده خارج شود تا دقت 77 درصد میتواند هشدار دهنده یک بحران ارزی باشد.
هشدار ارزی برای نظام ارزی شناور
در اقتصادهایی که نظام ارزی شناور دارند تغییر در نرخ ارز مؤثر واقعی (87 درصد)، نسبت ذخایر بین‌المللی به بدهی خارجی (69 درصد)، نرخ رشد تولید ناخالص داخلی حقیقی (67 درصد)، نسبت سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی به تولید ناخالص داخلی (62 درصد)، نرخ تورم (49 درصد)، نسبت حساب‌های جاری به تولید ناخالص داخلی (48 درصد)، نسبت پس انداز به تولید ناخالص داخلی (48 درصد)، شاخص جهانی سازی (43 درصد) و شاخص کنترل بر سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی هشدار دهنده هایی با ضریب دقت متفاوت برای وقوع یک بحران ارزی هستند.
در نظام هایی که نظام ارزی شناور دارند بیش از همه تغییر نرخ ارز مؤثر واقعی، خارج از دامنه مجاز تغییرات میتواند هشداری برای رو به رو شدن یک اقتصاد با بحران ارزی باشد. که این امر کاملا با منطق نظام ارزی شناور تطابق دارد.
تفاوت هشدارها در نظام‌های ارزی متفاوت
با نگاهی اجمالی به عنوان هشدار دهنده‌های بحران ارزی که در سطور بالایی گفته شد، تفاوت‌ها و شباهت هایی دیده می‌شود. تورم عاملی است که یقینا زمانی که از دامنه مجاز نوسان خارج شود، هشداری جدی برای وقوع یک بحران ارزی خواهد بود. جدی بودن این هشدار در کشور هایی با ارز ثابت به مراتب جدی تر خواهد بود تا کشوری که از نظام ارزی شناور پیروی می‌کند. به بیان ساده تر زمانی که تورم از محدوده خود خارج شود در اقتصادهای نظام ارز ثابت با دقت بالایی میتواند هشدار یک بحران ارزی را دهد. این دقت در اقتصاد هایی با نظام شناور ارزی حدود 50 درصد است.
همچنین مواردی در متغیرهای هشدار بحران دیده می‌شود که در کشور هایی با نظام ارزی شناور وجود دارد اما در دیگر اقتصادها مشاهده نمی‌شود. به عنوان مثال شاخص جهانی‌سازی و شاخص کنترل بر سرمایه گذاری مستقیم خارجی جزئی از متغیرهای هشدار با دقت حد متوسط برای وقوع یک بحران ارزی در نظام‌های ارزی شناور هستند. این در حالیست که این دو شاخص در ایجاد بحران در اقتصادهای ارزی ثابت از اهمیت خاصی برخوردار نیستند.
نرخ ارز واقعی مؤثر؛ هشدار دهنده‌ای بسیار مهم
فارغ از اینکه اقتصاد یا کشوری از چه نظام ارزی تبعیت می‌کند، نوسان خارج از حد مجار نرخ ارز واقعی مؤثر هشداری جدی برای به عمل پیوستن یک بحران ارزی می‌دهد. در سطور بالا تعریف مختصری از این شاخص گفته شد اما میتوان این شاخص را به گونه‌ای دیگر نیز تعریف کرد؛ نرخ ارز مؤثر واقعی بیان‌کننده میزان برابری پول رایج یک کشور در مقابل ارز رایج کشور‌های دیگر است و تحولات آن در واقع گویای میزان رقابت‌پذیری یک کالا در برابر ارز خارجی است. افزایش در این نرخ باعث افزایش ارزش پولی ملی و کاهش توان صادراتی کشور است. به بیان دیگر زمانی که نرخ ارز مؤثر حقیقی افزایش می‌یابد، ارزش پول ملی بالا رفته و همین امر باعث می‌شود تا ارزش کالای داخلی در مقابل کالای مشابه خارجی به طور نسبی گران تر شود، این موضوع موجب کاهش صادرات و افزایش واردات خواهد شد.
از همین رو هر اقتصادی با هر نوعی از نظام ارزی نبایستی از نوسانات نرخ ارز مؤثر حقیقی غافل شود، چرا که نوسانات غیر معمول این شاخص در هر کشوری ظرفیت بالایی برای ایجاد یک بحران ارزی دارد. اهمیت یک ارز خارجی برای محاسبه نرخ ارز مؤثر حقیقی یک اقتصاد با توجه به میزان و سهم کشور خارجی در سبد تجاری آن اقتصاد تعیین می‌شود. به طور مثال چنانچه 70 درصد مبادله تجاری ایران با اروپا باشد، تغییر ارزش ریال در برابر یورو بسیار اثر‌گذار بر شاخص نرخ ارز مؤثر خواهد بود.
برای جلوگیری از ایجاد بحران در ایران باید چه کرد؟
همانگونه که گفته شد نظام ارزی که اقتصاد ایران از آن پیروی می‌کند نظام ارزی غیر شناور است. از همین رو نوسانات بیش از اندازه نرخ تورم میتواند چاشنی برای وقوع یک بحران ارزی در کشور باشد. وجود تورم مزمن و بی‌ثبات در ده سال گذشته اقتصاد ایران از عمده دلایل به وجود آمدن دو بحران ارزی در همین بازه زمانی است. شایسته است مسئولان اقتصاد پولی و مالی کشور برای درگیر نشدن اقتصاد ایران با بحران ارزی، معضل تورم را کنترل کنند. چنانچه تورم حال حاضر ایران که در قله 25 سال گذشته قرار گرفته است کنترل نشود، میتواند یک ابر بحران ارزی برای کشور به ارمغان بیاورد.
کاهش ذخایر بین‌المللی نیز از مهم‌ترین عواملی است که ایران را با بحران ارزی مواجه کرده است. تحریم‌ها و کاهش حجم اقتصادی ایران باعث شده تا به شدت ذخایر ارزی کشور کاهش یابد. همچنین دیگر شاخص مهم هشدار دهنده برای ایران پایین بودن نسبت صادرات به تولید ناخالص داخلی کشور است. با توجه به اینکه عموما در چند سال اخیر تراز تجاری ایران غیر نفتی ایران منفی بوده یا به بیان دیگر میزان واردات بیش از صادرات بوده است، این امر باعث شده تا خطر بحران ارزی همواره بیخ گوش ایران باشد. بر همین اساس افزایش ذخایر بین‌المللی و افزایش صادرات برای دور ماندن از بحران ارزی برای اقتصاد ایران ضروری است./ اقتصاد نیوز