اسطوره در مقابل واقعیت

چه سینمای مسعود کیمیایی را دوست داشته باشیم و چه نه، نمی‌توانیم اهمیت او را در تاریخ سینمای ایران انکار کنیم. هر سینمادوستی که می‌خواهد درکی کلی از مسیر حرکت سینمای ایران در طول نیم قرن اخیر داشته باشد، حتما باید مرور آثار کیمیایی را در برنامه بگنجاند. در این میان، «اعتراض» یکی از آثار مهم سه دهه اخیر سینمای کیمیایی است؛ هرچند از نظر فنی هم ویژگی‌هایی دارد که می‌تواند تماشای فیلم (یا لااقل بخش‌هایی از آن را) به تجربه‌ای کمیاب تبدیل کند.

1- یکی از ویژگی‌های همیشگی سینمای مسعود کیمیایی، تک‌لحظات درخشان و دیالوگ‌ها و مونولوگ‌های ماندگار است. بحث فقط بر سر این نیست که تقریبا در هر فیلم او می‌توان لحظات خوبی پیدا کرد. مهم این است که آن لحظات، در بسیاری از موارد در سینمای ایران کمیاب و شاید بی‌همتا هستند. حتی در بدترین فیلم‌های سینمای کیمیایی (البته به جز دو یا سه استثنا) می‌توان لحظات ماندگاری را پیدا کرد که مدت‌ها در ذهن تماشاگر باقی می‌مانند. «اعتراض» هر چند لحظات ضعیف هم کم ندارد اما پر است از چنین لحظاتی. سکانس افتتاحیه فیلم با بازی درخشان داریوش ارجمند، مونولوگ مشهوری که در فیلم از زبان زنده‌یاد مهدی فتحی می‌شنویم («سلامتی سه تن؛ ناموس و رفیق و وطن»)، برخی دیگر از لحظات داخل زندان و سکانس نبرد خروس جنگی تنها تعدادی از این لحظات محسوب می‌شوند.

2- در فضای باز ناشی از دوم خرداد 1376 و در یکی از ملتهب‌ترین دوره‌های تاریخ سیاسی معاصر ایران، «اعتراض» از جمله مهم‌ترین فیلم‌هایی بود که به وقایع روز می‌پرداخت. ارجاع فیلم به حادثه 18 تیر 1378 و تاثیرش بر نسل جوان آن روز و بحث‌های نمایندگان نسل جوان در مورد احزاب و شخصیت‌های مهم سیاسی آن روزها، می‌توانند به یادآوری شرایط ویژه آن دوران کمک کنند. اواخر دهه 1370 دوره‌ای بود که سیاست مستقیما وارد گفتمان روزمره بسیاری از جوانان شده بود و «اعتراض» رگه‌هایی از آن حال‌وهوا را به تصویر می‌کشد.

3- برای افرادی که دوست دارند درکی از مسیر حرکت کیمیایی در گذر زمان پیدا کنند، تماشای «اعتراض» امری واجب است. تعارض میان قهرمان نمونه‌ای دنیای کیمیایی و جامعه پیرامون، در کمتر فیلمی به‌اندازه «اعتراض» برجسته شده است. قهرمان کیمیایی (امیرعلی با بازی داریوش ارجمند) بعد از سال‌ها از زندان بیرون آمده و با دنیایی روبه‌رو می‌شود که دیگر آن را به جا نمی‌آورد. او به ارزش‌هایی معتقد است که ظاهرا در دنیای امروز خریدار چندانی ندارد و البته این‌بار خبر چندانی از حمایت همه‌جانبه کیمیایی از قهرمان قدیمی‌اش نیست. هر چند رویکرد کیمیایی در قبال جوانان فیلم به‌اندازه نگاهش نسبت به شخصیت اصلی فیلم حمایتگر نیست اما به‌هرحال به‌نظر می‌رسد کیمیایی تلاش کرده تا نگاه دیگری را هم به رسمیت بشناسد و این باعث شده تا «اعتراض» لحن پیچیده‌تری در مقایسه با اکثر آثار آن سال‌های کیمیایی داشته باشد.

4- تعارض مطرح‌شده در بند قبل را می‌توان از جنبه دیگری هم بررسی کرد. سینمای کیمیایی همیشه یک جنبه قدرتمند اسطوره‌شناختی داشته است. «اعتراض» نشان‌دهنده تعارض اسطوره و واقعیت بود. این تعارض البته به بروز نوعی دوپارگی در فیلم منجر شده است. مشخصا حوزه قدرت کیمیایی، حوزه اسطوره‌شناسی است و تقریبا هر گاه می‌خواهد در مقام یک جامعه‌شناس به بررسی واقعیت‌های پیرامون بپردازد به مشکل برمی‌خورد. در «اعتراض» اکثر لحظات مربوط به شخصیت امیرعلی دیدنی از کار درآمده‌اند و بخش‌های مربوط به جوانان، شعاری‌ترین و سطحی‌ترین بخش‌های فیلم را ساخته‌اند. با این وجود این تقابل، راه را برای برداشت‌ها و تاویل‌های مختلفی باز می‌گذارد.

5- در «اعتراض» با بازیگرانی روبه‌رو هستیم که آن موقع تازه کار خود را در سینما آغاز کرده بودند و بعدها به چهره‌های مطرحی تبدیل شدند. این بازیگران عمدتا نقش‌هایی کوتاه را در «اعتراض» ایفا کردند و تماشای آن‌ها در روزهای ابتدایی بازیگری، می‌تواند جالب باشد. «اعتراض» اولین حضور سینمایی شیلا خداداد و حسام نواب صفوی و یکی از اولین بازی‌های پرستو صالحی بود.