اعتبارسنجی ادعیه مفاتیح تا پرتوی عرفان در اشعار منقبتی

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، پنجمین شماره فصلنامه علمی مطالعات ادبیات شیعی به صاحب امتیازی دانشگاه بین‌المللی اهل بیت (ع) منتشر شد.

عناوین مقالات این شماره بدین قرار است: «پیوند تشیع با وجوه حیات سیاسی و حِکمی سده یازدهم هجری در اندیشه زلالی خوانساری»، «نکاتی در اعتبارسنجی ادعیه و زیارات کتاب مفاتیح‌الجنان»، «سبک‌شناسی فکری اشعار ابن‌نصوح شیرازی (شاعر منسوب به تسنن دوازده امامی در قرن هشتم)»، «مطالعه تطبیقی جلوه‌های تعهد دینی و سیاسی در سرود سپیده حمید سبزواری و دیوان مصطفی جمال‌الدین»، «بررسی تأثیر افزایش مضامین بر تحول و دگرگونی شبیه زینب در نسخ خطی تعزیه‌نامه دوره ناصری تکیه دولت»، «پرتوی از عرفان و تصوف در اشعار منقبتی قرن‌های هشتم و نهم هجری».

در چکیده مقاله «نکاتی در اعتبارسنجی ادعیه و زیارات کتاب مفاتیح‌الجنان» آمده است: مهم‌ترین و رایج‌ترین کتاب دعایی که در دوره معاصر مورد استفاده مردم قرار می‌گیرد، کتاب مفاتیح‌الجنان اثر شیخ عباس قمی است. این کتاب پر تیراژترین کتاب پس از قرآن کریم است. بنابراین لازم است این اثر گرانسنگ به دلیل گستردگی و نفوذ خود در جامعه، از ابعاد مختلف مورد بررسی و کنکاش پژوهشگران قرار گیرد. به همین منظور در پژوهش حاضر، ضمن تأکید بر تمایل مؤلف به انتخاب و بهره‌گیری مطالب معتبر در ادعیه و زیارات، برخی نکات قابل توجه پیرامون اعتبارسنجی کتاب مفاتیح‌الجنان، مورد تأمل و تذکر واقع می‌گردد. در نهایت مشخص شد، با این که شیخ عباس قمی تلاش داشته است تا مطالب نامعتبر کتاب مفتاتیح‌الجنان بروجردی را حذف و مطالب معتبر را در تلخیص و تألیف خود ارایه نماید، اما بنابر نمونه‌هایی که در مقاله حاضر ذکر شد، روشن گشت که مطالب مختلفی در کتاب مفاتیح قابل ردگیری هستند که به دلایلی، نامعتبر یا ضعیف و مخدوش می‌باشند. بنابراین لازم است که تمامی مطالب مفاتیح، مجدداً و به صورت اختصاصی و مجزا، اعتبارسنجی و مستندسازی دوباره شوند.

در طلیعه مقاله «سبک‌شناسی فکری اشعار ابن‌نصوح شیرازی (شاعر منسوب به تسنن دوازده امامی در قرن هشتم)» آمده است: یکی از سخنوران بزرگ زبان فارسی که هنوز هم نزد بسیاری از اهالی فرهنگ و ادب ناشناخته باقی مانده، شاعر و عارف نامی قرن هشتم ابن نصوح شیرازی است. از اشعار وی در منقبت امیرالمؤمنین و آل عبا و تفضیل ایشان بر دیگران، گرایش شیعی‌اش آشکار می‌شود. پژوهش حاضر که با هدف شناخت ویژگی‌های فکریِ اشعار باقی‌مانده از ابن نصوح شیرازی انجام شده، در تلاش است تا با ارائه نمونه‌های شعری شاعر و ویژگی‌های برجسته آن، باب آشنایی با این سخنور سبک عراقی را بگشاید. یافته‌های این پژوهش که بر اساس اشعار ابن نصوح در نسخه‌های خطی صورت گرفته است، نشان می‌دهد که پس از مدح جلایریان، نعت و منقبت پیشوایان دینی، اخلاقیات، توصیفات هنری و عاشقانه، عقل‌گرایی، تصوف و موضوعات اجتماعی بالاترین بسامد را در اشعار وی داراست. بدین ترتیب ابن نصوح را می‌توان پس از حافظ در کنار سخنوران بزرگی چون سلمان ساوجی، خواجوی کرمانی، کمال خجندی و... از چهره‌های شاخص و برجسته شاعران سبک عراقی در قرن هشتم دانست.

در چکیده مقاله «پرتوی از عرفان و تصوف در اشعار منقبتی قرن‌های هشتم و نهم هجری» آمده است: در این پژوهش، پیوند آموزه‌های عرفانی با اشعار منقبتی قرن‌های هشتم و نهم نشان داده می‌شود. برای دستیابی به این هدف، ابیات شاعرانی مدنظر قرار گرفته است که در این دوره پیرامون اهلبیت (ع) اشعاری سروده‌اند؛ اما برای تأثیر بیشتر کالمشان بر مخاطب، سعی دارند از آموزه‌های عرفان اسلامی نیز استفاده کنند. این آمیختگی عرفان و منقبت می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد: مشرب فکری شاعر، بهره‌مندی او از خط فکری خاص و ویژگی شاخص محتوایی این دوره که بهره‌مندی از مضامین عرفانی است.

عجین شدن مبانی عرفانی با منقبت اهل بیت (ع) سبب شده است درک ابیات برخی از این شاعران مانند شاه نعمت‌الله ولی و آذری اسفراینی دشوار شود و شیوه منقبت‌گویی آن شاعران را برجسته‌تر از دیگران نشان دهد. شاعران مدنظر در این جستار عبارتند از: شیخ حسن کاشی، شاه نعمت‌الله ولی، آذری اسفراینی، عصمت بخارایی و جامی. در گام نخست، به معرفی مختصری از شاعران نامبرده خواهیم پرداخت و سپس بحث ابیات مطرح خواهد شد. در بخش بررسی ابیات، ابتدا به بازگشایی اصطالحات عرفانی آنها و در صورت لزوم، اشاره‌های قرآنی و روایی مربوط به اهل بیت (ع) پرداخته شده و سپس ابیات براساس دقیقه‌های عرفانی و احادیث یا سخنان اهل بیت (ع) شرح شده است.