تبیین به منزله نگرش

در ادبیات روان شناسی اجتماعی مفهوم مهمی وجود دارد که می‌توان آن را «هدف تبیین» قلمداد نمود. این مفهوم، نگرش (Attitude) نامیده می‌شود. نگرش، هدف تبلیغات نیز به شمار می‌رود. «نگرش» به معنای دقیق علمی آن به معنای شناخت نیست، بلکه شناخت تنها یکی از سه مولفه آن است. نگرش، «وضع و حال» روان‌شناختی است که نوع نگاه، عواطف و رفتار ما را سامان می‌دهد. براین اساس، نگرش دارای سه مؤلفه است؛ شناخت، عاطفه و عمل. این سه مؤلفه بر یکدیگر تاثیر گذاشته و به یکدیگر نیز تبدیل می‌شوند. آنچه در ایجاد یا تغییر نگرش مهم است، «نقطه عزیمت» تغییر نگرش است. تعیین نقطه شروع تغییر نگرش، بسیار مهم است. اینکه تبیین یا تغییر نگرش را از جنبه های شناختی شروع کنیم یا از جنبه های عاطفی و هیجانی، پر اهمیت است. مثلا اگر بخواهیم تغییر نگرش را در نوجوانان جاری کنیم، تجربه نشان داده است که شروع تغییر نگرش از جنبه عاطفی و هیجانی آن، موثرتر است. وقتی بین نوجوان و «سرمشق» یا «الگو» پیوند عاطفی به وجود بیاید، نوجوان، به تدریج اندیشه الگو را هم می پذیرد و سپس گرایش و اندیشه او را در رفتار خود نیز درونی می سازد. یا اگر مخاطبان تغییر نگرش اهل اندیشه و معرفت باشند، بهتر است تغییر نگرش را از مؤلفه شناختی شروع کنیم. وقتی جریان متقاعد سازی و استدلال به خوبی صورت پذیرد، در پی آن «پیوند عاطفی» و «همدلی» نیز به وجود می آید. بر این مبنا، اگر تبیین را به منزله نگرش و یا تغییر نگرش بدانیم، تبیین، وجوه متفاوتی خواهد داشت. وجه شناختی تبیین ناظر به «اقناع و استدلال»، و «وجه عاطفی» آن ناظر به رفتار و ویژگی های اخلاقی و هیجانی تبیین است. زمانی تبیین کارساز و تاثیرگذار است که بین وجوه شناختی و عاطفی و نیز وجه رفتاری آن «همگونی» و سازگاری وجود داشته باشد. تبیین کننده علاوه براینکه به لحاظ زبانی و اندیشه ورزانه تاثیر گذار است، رفتار و «منش» وی نیز در کنار وجه شناختی تبیین، تأثیر گذار خواهد بود. جهاد با زبان درکنار رعایت اخلاق، مؤثراست. اگر مخاطبان تبیین بین استدلال و رفتار تبیین کننده تنافر ببینند، به راحتی تن به تغییر نگرش نداده و به صورت ناهشیار در برابر آن مقاومت می‌کنند. در بیان معصوم هم آمده است که کونوا دعاه الناس بغیر السنتکم. به زبان ساده، بیان مستدل و منطقی «متقاعدسازی» در کنار رعایت منش اخلاقی، توجه به رفتار صادقانه و منصفانه، دارای اثر خواهد بود. وقتی «عدالت»، «انصاف» و «اخلاق اسلامی» به بیان منطقی و استدلال بپیوندند، بهترین جریان تبیین شکل می‌گیرد. براین اساس، تبیین بدون رعایت موازین اخلاقی و همدلانه تأثیر مطلوبی نخواهد داشت.