تدبر در قرآن؛ فراتر از تفکر و تعقل است

فائزه طهماسبی، کارشناس امور قرآنی در گفت‌وگو با خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، با اشاره به جایگاه رفیع تدبر در آیات الهی اظهار کرد: تدبر در قرآن از موضوعاتی است که هم در خودِ سخن وحی و هم در سفارش‌های پیشوایان دین مورد تأکید جدی قرار گرفته است.

طهماسبی با استناد به آیه شریفه «اَفَلا یَتدبرونَ القُرآنَ اَم عَلی قُلوب اَقفالُها» از سوره محمد (ص)، گفت: خداوند با این پرسش بیدارگرانه، انسان را به تأملی ژرف در کلام الهی فرامی‌خواند و قفل‌زدایی از دل‌ها را در گرو تدبر در آیات خود می‌داند.

او با بیان اینکه در آیه دیگری از سوره صاد آمده است: «کتاب اَنزَلناهُ اِلَیکَ مُبارک لِیَدَبَروا آیاته و لِیَتَذَکَرَ اُولُوالألباب»، تصریح کرد: این آیه نشان می‌دهد هدف نهایی نزول قرآن، تدبر و اندیشه در آیات آن است تا صاحبان خرد، متذکر شوند و از این طریق مسیر رشد و هدایت را بیابند.

او ادامه داد: در آیه 82 سوره نساء نیز با تأکید دوباره می‌خوانیم: «اَفَلا یَتدبرونَ القرآن وَ لَو کانَ مِن عِندِ غَیرِ اللهِ لَوَجَدوا فیهِ اختلافاً کثیراً»؛ این آیه حجتی روشن بر الهی بودن قرآن و لزوم تدبر برای کشف این حقیقت است.

این کارشناس قرآنی در ادامه با اشاره به دیدگاه مفسران و علمای علوم قرآنی درباره مفهوم «تدبر»، خاطرنشان کرد: هرچند در آثار لغوی و تفسیری تعاریف متعددی از این واژه آمده، اما بسیاری از نویسندگان فراتر از معنای لغوی نرفته‌اند. برای نمونه راغب اصفهانی در مفردات الفاظ القرآن با وجود بررسی ریشه «دبر»، اشاره‌ای صریح به معنای «تدبر» ندارد. در مقابل، فقیه دامغانی تدبر را به معنای تفکر دانسته و در مجمع‌البیان نیز آمده است که تدبر یعنی اندیشیدن در آیات الهی برای عبرت‌گیری و عمل به حق.

او با اشاره به آرای تفسیری دیگر مفسران افزود: در تفسیر ابی‌السعود، تدبر به معنای دقت نظر در قرآن و توجه به مواعظ و نهی‌های آن دانسته شده تا انسان از لغزش و گناه مصون بماند. در روح‌البیان نیز تدبر به «نگاه به عاقبت امور» تعبیر شده و از مؤمن خواسته شده است در قرآن تأمل کند تا در دام معاصی گرفتار نشود. علامه طباطبایی در المیزان، تدبر را نوعی تأمل پی‌در‌پی در آیات می‌داند که هر اندیشه‌ای انسان را به اندیشه‌ای ژرف‌تر می‌رساند.

این استاد حوزه با بیان اینکه تدبر در قرآن از تفکر و تعقل ژرف‌تر است، تأکید کرد: در تفسیر نمونه نیز آمده است که تدبر، بررسی نتایج و عواقب امور است، در حالی که تفکر بیشتر به تحلیل علل و اسباب پدیده‌ها می‌پردازد. بنابراین تدبر، نگاهی آینده‌نگر و باطنی دارد که انسان را از سطح معنا به عمق پیام می‌برد.

این پژوهشگر قرآنی در ادامه با اشاره به تعریف جامع جلال‌الدین سیوطی درباره تدبر، گفت: سیوطی تدبر در قرآن را سنتی الهی دانسته که به هنگام تلاوت باید رعایت شود. زیرا مقصود اصلی از تلاوت، اندیشیدن در معانی قرآن است تا دل‌ها به نور الهی روشن شود. او در تبیین این معنا آورده است که انسان باید هنگام قرائت، ذهن و دل خود را به معانی آیات مشغول دارد، در اوامر و نواهی تأمل کند، در برابر آیات رحمت خرسند شود و آن را طلب کند، در برابر آیات عذاب بیمناک شود و به خدا پناه برد و در برابر آیات تسبیح، به تنزیه و تعظیم پروردگار بپردازد.

این کارشناس قرآنی با اشاره به اینکه تعریف سیوطی را می‌توان جامع‌ترین تعبیر از تدبر دانست، تصریح کرد: هرچند می‌توان این مفهوم را خلاصه‌تر بیان کرد، اما حقیقت تدبر را نمی‌توان در قالب هیچ‌یک از واژگان تفکر، تعقل، تذکر یا تفقه محدود کرد. تدبر مفهومی فراتر از این واژگان است و مرتبه‌ای بالاتر از آنها دارد.

طهماسبی در جمع‌بندی سخنان خود با بیان اینکه تدبر، نفوذ آگاهانه کلام وحی در قلب‌ها و جریان آن در وجود مؤمنان برای ایجاد تحول و خداگرایی است، افزود: به تعبیر زیبای اقبال لاهوری، قرآن کتابی مانند دیگر کتاب‌ها نیست، بلکه روحی است که در جان انسان دمیده می‌شود و چون در جان بنشیند، جان و جهان انسان را دگرگون می‌کند.

او در پایان خاطرنشان کرد: برای فهم دقیق تفاوت مفاهیم تفکر، تعقل، تذکر و تفقه با مفهوم والای تدبر، باید این موضوع را در منظومه معرفت قرآنی و بر پایه شناخت عمیق از هدف وحی تحلیل کرد.