تصمیم‌گیری درباره بنزین؛ گرانی بر اساس قیمت آب معدنی؟
رئیس‌جمهور با مقایسه قیمت بنزین با آب معدنی، افزایش نرخ سوخت را توجیه کرد؛ اما کارشناسان اقتصادی این قیاس را سطحی و فاقد پشتوانه علمی می‌دانند و هشدار می‌دهند که چنین رویکردی می‌تواند تورم فراگیر، فشار بر دهک‌های کم‌درآمد و ناآرامی اجتماعی به همراه داشته باشد.
مقایسه قیمت بنزین با بطری آب معدنی توسط مسعود پزشکیان، که بنزین را غیرمعقولانه ارزان می‌داند، نشان‌دهنده ضعف شدید مشاوران اقتصادی است و می‌تواند تبعات مخرب اقتصادی و اجتماعی ایجاد کند.
تفاوت اساسی در چهار عامل کلیدی است:
1. تفاوت در ماهیت کالا (Commodity vs. Manufactured Good):
- آب بطری یک کالای نهایی مصرفی است که شامل هزینه‌های تولید، بسته‌بندی، بازاریابی، توزیع، لجستیک و انبارداری بالا می‌شود. مصرف‌کننده نه تنها آب، بلکه بطری پلاستیکی، برند، دسترسی آسان و اطمینان بهداشتی را خریداری می‌کند.
- بنزین یک کالای واسطه‌ای و حامل انرژی با نقش زیرساختی در اقتصاد است. هزینه اصلی آن استخراج، پالایش و توزیع است و فاقد هزینه‌های بسته‌بندی و بازاریابی مانند آب بطری می‌باشد. قیاس صحیح: مانند مقایسه قیمت گندم خام با کیک لوکس؛ ارزش افزوده نهایی نادیده گرفته می‌شود.
2. تفاوت در کشش قیمتی تقاضا (Price Elasticity of Demand):
- آب بطری کشش قیمتی بالایی دارد؛ افزایش قیمت منجر به جایگزینی با آب شهری ارزان یا برندهای دیگر می‌شود و مصرف آن اختیاری است.
- بنزین کشش قیمتی بسیار پایینی دارد، به‌ویژه در کوتاه‌مدت. به‌عنوان کالای ضروری برای کار، تحصیل و حمل‌ونقل، افزایش قیمت مصرف را به‌طور محسوس کاهش نمی‌دهد، اما فشار شدیدی بر هزینه‌های زندگی و تولید وارد می‌کند.
اثرات جانبی، ساختار بازار و هشدارهای اجتماعی - اقتصادی
3. تفاوت در اثرات جانبی و پیامدهای اجتماعی - اقتصادی (Externalities & Socio-Economic Impacts):
- افزایش قیمت آب بطری عمدتاً بودجه خانوار را تحت تأثیر قرار می‌دهد و به تغییر الگو به سمت آب لوله‌کشی منجر می‌شود؛ اثر تورمی آن محدود است.
- افزایش قیمت بنزین به‌عنوان نهاده کلیدی در زنجیره تولید و توزیع، هزینه حمل تمام کالاها (از نان و میوه تا لوازم خانگی) را بالا می‌برد و تورم فراگیر ایجاد می‌کند. این فشار به‌ویژه بر دهک‌های کم‌درآمد که سهم بیشتری از درآمد را به حمل‌ونقل اختصاص می‌دهند، غیرمنصفانه است.
4. تفاوت در ساختار بازار و نقش دولت (Market Structure & Governments Role):
- بازار آب بطری رقابتی است با برندها، قیمت‌ها و کیفیت‌های متنوع؛ مصرف‌کننده حق انتخاب دارد.
- بازار بنزین در ایران انحصاری و تحت کنترل شدید دولت است که همزمان تولیدکننده، تنظیم‌کننده قیمت و توزیع‌کننده یارانه است. تصمیم‌گیری قیمتی نمی‌تواند تنها بر اساس هزینه تمام‌شده باشد؛ ملاحظات سیاسی، اجتماعی و تورمی اولویت دارند.
جمع‌بندی و توصیه
مقایسه مستقیم یک کالای نهایی با ارزش افزوده بالا (آب بطری) با کالای واسطه‌ای استراتژیک و کم‌کشش (بنزین)، مغالطه‌آمیز و فاقد پایه علمی است. تحلیل اقتصادی صحیح باید هزینه - فایده جامع، توزیع درآمدی، آثار تورمی و کارایی را بررسی کند. هدف اقتصاد، حداکثرسازی رفاه اجتماعی با عدالت و کارایی است، نه صرف تعادل قیمتی.
تغییرات قیمت بنزین از طریق هزینه حمل‌ونقل و فضای روانی، تورمی فراتر از محاسبات ایجاد می‌کند. با توجه به واکنش‌های اجتماعی پیشین، تصمیم‌گیری نیازمند تحلیل اقتصادی و جامعه‌شناختی دقیق است؛ نگاه غیرکارشناسی مشاوران می‌تواند تبعات جبران‌ناپذیری برای جامعه داشته باشد.
