حمید هامون نقطه تلاقی داریوش مهرجویی و داریوش شایگان

حسین قره: داریوش مهرجویی به عنوان یک فیلمساز روشنفکر که علایق فلسفی داشت و از قضا درسش را خوانده بود، همیشه اصرار داشت تا فیلم هایش بیرون از فهم سطحی منتقدان زرد که آثارش را در فضای تنگ و سیاست زده و چپ زده تاویل و تفسیر می کردند، فهمیده شود. منتقدانی که آثار او را در ابتذال امری سیاسی تقلیل می دادند، چه پیش از انقلاب، چپ ها و انواع و اقسام التقاطی ها و چه بعد از انقلاب که راستگرایان مذهبی عرصه مطبوعات را گرفته بودند و یا چپ های مسلمان شده و انواع اقسام دیگر آن. (حتما نامه معروف محسن مخلباف - متقدم و انقلابی - به سید محمد بهشتی درباره فیلم اجاره نشین ها بخوانید.)

او همچون دوست فیلسوفش داریوش شایگان به دنبال روایتی از انسان معاصر ایرانی بود، انسانی که هم بار سنت را همچون صلیبی به دوش می کشد و هم با تندبادهای هویتی تازه که محصول تحولات غرب است باید خود را بر بلندی جلجتا بکشاند تا مرگ تراژیک را تجربه کند. این وضعیت و موقعیت بس دشوار بود و هست. موقعیتی که ایران و ایرانی معاصر با آن سر می کرد و می کند.

شایگان متقدم در سال ها اوج جوانی، آن وقت که هندشناسی را تمام کرده بود، «آسیا در برابر غرب» را نوشت، این کتاب وضعیت پیچیده تمدن های کهن آسیایی در مواجهه با تمدن غرب - که به چالش کشیده شده اند - را واکاوی کرده و به دنبال شناختی از خود و جهان پیرامون است.

این بحث که آسیایی ها و مخصوصا ما ایرانیان در برابر با غرب دچار دگردیسی شده و پرسش های فراوانی برایمان به وجود آمده بحثی دامنه دار است که بیش یک قرن با آن درگیریم، پرسش های که کماکان با ما همراه است، اگرچه جواب های گاه ساده انگارانه و گاه عمیق همچون شایگان به این پرسش های بنیادین دادیم. (حتما باید اشاره کرد که مقصود شایگان برتری یکی به دیگری و یا تخاصم و... نبود، بلکه شرح و بسط وضعیت را مقصود او بود. او چون دیگران نبود که در همان دوره ها و بعد از آن به دنبال طرح مسائل این چنین بودند و بازگشت به خویشتن را همچون راهی غبارآلود و طرحی گنگ مطرح کردند. شایگان به دنبال فهم و ادراک این مفهوم و وضعیت بود و آنچه این مفاهیم و شکاف‌هایی که توسعه و... ایجاد کرده و نهیلیسیم تودرتو به وجود آورده بود.)

مهرجویی روایت دو جهان وضع موجود وضع غنایی

مهرجویی در جهان سینمایی خود نیز در دو موضع طرح پرسش و طرح پاسخ به این مفاهیم می پرداخت و ساحت وجودی (اگزیستانس) طبقه متوسط، جریانی های روشنفکری و تحصیل کردگان و... را مورد بررسی قرار می داد. نمونه بارز و تجلی این تفکر در بازسازی حمید هامون بود، شخصیتی که در میان جریان های روشنفکری و بخش قابل توجهی از طبقه متوسط و... مورد استقبال قرار گرفت. شخصیتی که مهرجویی می گوید آن را پیش از انقلاب و از زمانی که فیلم دایره مینا توقیف شد، خطوط اصلی قصه و شخصیت را در ذهن و روی کاغذ طراحی کرده است.

آن ویژگی ها که حمید هامون را به آثار شایگان و اندیشمندانی چون او گره می زند، موجودیت او است که در مسیر زندگی آن را از سر گذرانده و زیسته است. مردی از طبقه سنتی ایرانی که مذهب شیعه با تمام ظواهر و آیین ها غیر ایدلوژیکش بخشی بزرگی از ذهن اوست، آن بخش ها که لایه های تو در تو با اساطیر و عرفان شرقی دارد و بازتولیدی پیچیده از تاریخ پیدا کرده است.

هامون در اینجا و اکنونش - که رساله دکترایش را می نویسد - همچنان گیر و گرفتارها آن خاطره ازلی از سنت است که قالب عینی آن در علی عابدینی تجلی یافته است. علی عابدینی که سر به کار دل به یار دارد، در حال ساخت و ساز است و عرفان را با توسعه گره زده، انگار شخصیتی است که توانسته از این مغلمه آسیایی در مواجهه با غرب خودش را و خویشتنش را به جایی برساند، به سرانجامی که می تواند توسعه را از ریشه ها پیدا کند. استعاره حضور علی عابدینی در بالاترین طبقه برجی نیمه تمام، شاید به این تصویر غنایی کمک کند. تصویری که شکسته اش در هامون متجلی است. هامونی نتوانسته است بین این بودن‌ها، پل هایی را ایجاد کند.

شکل شکسته تر این پدیده و حاصل این دیگ درهم جوش ایرانی - غربی، همسر هامون مهشید است. مهشید شخصیتی متعارض است، دختری ثروتمند که سال های جوانیش به هامون گره خورده است. او سرگشته و در جستجوی معنا است و نتوانسته بین خلق و ظهور بودنش تخیل خلاق (به قول داداشی در فیلم پری) داشته باشد. آنچه او تولید می کند، باسمه ای و عقب مانده است، چه وقتی که نقاشی می کشد و به قول پرویز کلانتری (در نقش منتقد نقاشی در فیلم هامون) یک سانتیمانتالیزم خاص دارد و چه وقتی که طراحی لباس می کند و با شتر کارهایش را می آورند و چه وقتی که درگیر ذن و بودا و... است.

هامون و مشهید در عین زندگی واقعی، واقعیت زندگیشان یک انتزاع از موقعیت پیچیده انسان ایرانی است. این است که هر دو با آن عشق ها و آن زندگی ها نمی توانند برای همدیگر خشت رو خشت باشند و بنای را بالا بیاورند.

معماری عنصر تفکیک سنت و وضع موجود

توجه مهرجویی به عنصر معماری که از دل سنت چند هزار ساله ایرانی می آید نیز به یک دریغ یک حس خلا تبدیل می شود. از آنجایی که کماکان در حال و هوای هامون هستیم، اگر باری دیگر فضاهای معماری ایرانی این اثر را مرور کنیم، بازتاب های شخصیتی، نکته سنجانه ای را به دست می آوریم، از آنجایی که فریار جواهریان یکی از معماران برجسته ایرانی در بعضی از کارها مهرجویی از جمله هامون طراح صحنه است، به این نکته توجه داشته. انتخاب 63 لوکیشن برای یک فیلم 120 دقیقه ای کار بسیاری پیچیده است که به دقت هم انجام شده است.

توجه کنید که تقریبا تمام صحنه هایی (به استثنا کتابفروشی) که لحظات آشنایی، شناخت و خاطرات شیرین را برای مهشید و هامون می سازد در معماری سنتی ایران اتفاق می افتد، از ورودی شاه عبدالعظیم حسنی گرفته و آداب زیارت و ناهار خوردن در بازار آنجا تا وقتی که علی عابدینی در حال شکافتن مسئله اصلی سورن کی یرکگورد یعنی ایمان و شرح کتاب ترس و لرز برای هامون است. خانه هامون در کودکی، اولین دیدار با علی عابدینی، پدر و مادر علی عابدینی و... سکون و فضا زیست در منش آدم ها متجلی و قابل رویت است. همانطور که علی عابدینی عموما در تمام لحظات حضورش با آب گره خورده است، چه وقتی که آب لوله کشی را به دهی می آورد چه وقتی که خانه ای کنار رودخانه دارد.

همچنان که تعارضات ذهنی و رفتاری این دو (هامون و مهشید) اصلا با نقل مکان به خانه نو و فضاها و بافت ها ناهمگون رخ می دهد. البته این نکته را هم باید تاکید کرد که مهرجویی اصلا هیچ وقت اغراق آمیز و خارج از بافت و فضای زندگی این عناصر را کنار هم نمی چیند. همه این چینش ها بدون کوچکترین برجستگی همچون رودخانه ای در حرکت است. او اگر قرار است چیزی خارج از حرکت زندگی را برجسته کند، آن را از بافت واقعی زندگی جدا کرده و در کابوس های هامون بازسازی می کند، از جمله بریده شدن سر رییس شرکتی که در آن کار می کند و دیدن آن رویای غریب که مردی با لباس عربی با مردی با لباس جنگجویان ژاپنی نبرد می کنند و...

بیشتر بخوانید:

منتقد آمریکایی: مهرجویی هرگز در خارج از ایران به حق خود نرسید

چگونه فیلم مهرجویی باعث تحولی جهانی شد؟

دوره‌شناسی دوران داریوش شایگان

همه کارگردانان موج نو سینمای ایران، بیضایی، حاتمی، کیارستمی، کیمیایی، شهیدثالث، نادری، گله و... به دنبال ثبت تعارضات مواجه ایرانی معاصر با دیگری و یافتن خویش بودند و مهرجویی در این وجه فلسفی این تعارضات را روایت کرد.

5757

برای دسترسی سریع به تازه‌ترین اخبار و تحلیل رویدادهای ایران و جهان اپلیکیشن خبرآنلاین را نصب کنید. کد خبر 1829614