خنده‌های یک‌بار مصرف؛ بحران معنا در کمدی‌های ایرانی

مهرداد بخشی، پوست انداختن این ژانر در سینمای ایران حاوی نکات فراوانی است. پس از گزارش‌های تله‌ای که پژمان جمشیدی برای خودش ساخت / قهرمان یا متهم گیشه‌های کمدی؟ و مثلث‌های عشقی زخمی می‌شوند!/ بهرام افشاری چه تاثیری بر ژانر کمدی گذاشت؟ و تلاش «هاوایی‌»‌ها و «خرچنگ‌»‌ها برای خنداندن زورکی مخاطب در این گزارش به این موضوع می‌پردازیم که چرا کمدی‌ها نه توان خنداندن دارند و نه حاوی معنایی هستند در این گزارش به وضعیت و سرنوشت آینده کمدی می‌پردازیم.

کمدی تنها رقص و آواز و شوخی نیست. تنها قصه و روایت‌های ملتهب و ناهنجار نیست. بلکه تنها موقعیت‌های سرخوشی که از مخاطب خنده می‌گیرد نیز به تنهایی در تعریف کمدی قرار نمی‌گیرد. یک حلقه مفقوده و مهم در این میان وجود دارد که در ادامه گزارش به آن خواهیم پرداخت.

کمدی‌ها به چه زبانی سخن می‌گویند؟

کمدی‌ها برای ارتباط با عامه مردم سعی دارند تا زبان مشترکی با آن‌ها پیدا کنند. زبانی که پیر و جوان بتوانند آن را فهمیده و به آن پاسخ بدهند. پاسخ مخاطب فیلم‌های کمدی در سال‌های اخیر صرفا خنده بوده است. خنده‌ای که نقش مُسکن را بازی می‌کند. نقش یک دارو که برای یک ساعت و خرده‌ای بیننده را از غم و غصه دور می‌کند. فراموشی موقف ایجاد می‌کند. در صورتی که پاسخ مخاطب می‌تواند این چنین نباشد. پاسخی باشد از جنس تفکر و تأمل. با مخاطب همراه بوده و حتی بعد از پایان فیلم در ذهن او دوره شود. از طرفی این وضعیت بعد از تماشای فیلم کمدی بهتر در ذهن مخاطب شکل خواهد گرفت. چرا که کمدی‌ها لحن ساده و روانی دارند و با ظاهری سرگرم‌کننده و جذاب تاثیر آنی بر بیننده می‌گذارند. این ظاهر جذاب می‌تواند زیرمتن با شکوه و سترگ داشته باشد. به عنوان مثال فیلم «مارمولک» در خلال موقعیت‌ها و خنده‌هایی که از مخاطب می‌گیرد، دیالوگ مهمی برای مخاطبش دارد: «به تعداد آدم‌ها راه هست برای رسیدن به خدا!». همین جمله در مسیر قهرمان قصه یعنی رضا مارمولک و سرنوشت او در فیلم تسری پیدا کرده است. این جمله با مخاطب مانده، چرا که شخصیت فیلم را می‌شناسد و مسیری که او تا گفتن این دیالوگ را تماشا کرده است.

کمدی‌های بی‌زبان!

به همین سبب کمدی‌ها می‌توانند مفاهیم مهمی را به شکل کادوپیچ شده در عامه مردم و جامعه ارائه کنند. از انسانیت و اخلاق گرفته تا نقد اجتماعی و اقتصادی. تاثیر کمدی‌ها می‌تواند به مراتب از فیلم‌های به اصطلاح اجتماعی بیشتر باشد. اما این امر منوط بر روایت و شخصیت در خور است. اگر این ساختارها در فیلم رعایت نشود. ورق برگشته و هر مفهومی که در زیرمتن فیلم وجود دارد، بر باد خواهد رفت. حتی ممکن است خاصیت ضد تبلیغ به خود بگیرد.

فیلم «مرد عینکی» مثال مهمی در این بحث است. چرا که هم کمدی است و هم سعی دارد پا به فرا متن گذاشته و برخی ساختارهای اقتصادی را نقد کند. اما تمام سعی و تلاش‌هایش به هدر می‌رود. «مرد عینکی» نیامده قافله را به نابلدی می‌بازد. در همین شروع فیلم بدون اینکه شخصیتش را به ما معرفی کند، شروع به گفتن شعارهای مختلف و دهن پر کن می‌کند. بدون شخصیت و روایت تنها در ابتدای داستان دست به چنین کاری می‌زند. به جای اینکه به روایت خود اجازه دهد تا پیش برود و در طی آن موضوعات اجتماعی و اقتصادی را مطرح کند، در یک سوم ابتدایی فیلم آنچه در سر دارد را فریاد می‌زند. این فریادها هیچ کارکردی ندارند، جز نشان دادن نابلدی نویسنده و فیلم‌ساز. البته «مرد عینکی» نمونه عجیبی است. چرا که اگر به شکل اصولی هم محتوای فرامتنی خود را مطرح می‌کرد، باز قابل قبول نبود. چرا که شخصیت اصلی فیلم تماما هویت خود را تغییر داده و به کاراکتر دیگری بدل می‌شود. کاراکتری که نمی‌تواند نماینده مردم ایران در جهان فیلم باشد.

زور بی‌خود نزنیم!

حتما لازم نیست تمام فیلم‌های کمدی دارای نقد اجتماعی و زیرمتن‌های مهم اخلاقی، انسانی و یا اقتصادی باشند. اگر شخصیت و روایت در بستر جامعه امروز روایت شود. به شکل ناخودآگاه مسائل در درون این ساختارها به وجود خواهد آمد. نویسنده و کارگردان می‌توانند با قدرت ذهن آن موضوعات را صیقل داده و بهترین راه برای انتقال آن به مخاطب را طراحی کنند. البته مخاطب امروز سینمای ایران به خودی خود تاویل‌های گوناگونی از فیلم‌ها دارد. او خودش به راحتی برخی سرنخ‌ها را گرفته و تا انتهای آن پیش می‌رود. در نتیجه نیازی به زور بی‌خود نیست! فریاد برخی مباحث و معضلات تنها ظرفیت فیلم و زمان آن را هدر می‌دهد. زمانی که می‌تواند صرف ساختن کاراکتر و روایت او شود. امیدواریم سینمای کمدی در ادامه راه خود به نکته توجهی داشته باشد.

5959