رویکرد دستگاهی به مدیریت منابع آبی باید بازنگری شود

رئیس حوضه‌های آبریز جنوبی با بیان اینکه الگوی کشت یک بسته چند وجهی از جنبه فنی، مدیریتی، اقتصادی و حتی سیاسی گفت: برای بازبینی الگوی کشت نیازمند نظرات کارشناسان فنی، اجتماعی و اقتصادی هستیم.

به گزارش خبرنگار مهر، با شروع ماه مهر سال آبی جدید شروع شده است. سال آبی که به استناد آمار و ارقام می‌تواند یکی از چالش‌برانگیز ترین سالهای آبی کشور باشد. در حال حاضر از مجموع 1368 شهر کشور، 101 شهر از منظر تنش آبی در وضعیت قرمز قرار دارند، 64 شهر در وضعیت نارنجی هستند و 139 شهر نیز حضور در وضعیت زرد تنش آبی را تجربه کنند. یکی از مهمترین نکاتی که در بحران آبی تابستان گذشته مورد توجه قرار گرفت بحث صالاح الگوی کشت، متناسب با منابع آبی بود.

در همین راستا، مهرزاد احسانی، رئیس حوضه آبریز رودخانه زهره - جراحی و حوضه‌های جنوبی در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به اینکه امنیت آبی و غذایی از اساسی‌ترین دغدغه‌های کلیه کشورهای جهان از گذشته تا به حال بوده است، گفت: زمانی کمبود آب، فقط مشکل مناطقی در دنیا بود، ولی امروزه بیش از نیمی از مردم جهان به نوعی با مشکلات کمبود آب و غذا مواجه هستند. در این میان، منطقه خاورمیانه باشرایط بحرانی‌تری مواجه است.

احسانی افزود: عدم تناسب مکانی و زمانی نزولات جوی در ایران چالش اصلی کشور در بخش آب نیست بلکه چالش اصلی عدم سازگاری با شرایط فعلی است. در واقع کم آبی، یک پدیده غیر مترقبه برای ایران محسوب نمی‌شود ولی باید توجه داشت ما هزاران سال است که در چنین شرایطی زندگی می‌کنیم ولی چالش ما عدم تطابق کامل و سازگاری با این اقلیم بعد از سالیان متمادی است. عدم سازگاری در برنامه‌ریزی‌ها، ساخت و سازها و بهره‌برداری از منابع آب با اقلیم کم بارش کشور یکی از مشکلات اصلی کشور محسوب می‌شود. ما قادر به تغییر اقلیم ایران نیستیم، ولی با بکارگیری سازوکارهای علمی و منطقی قادر به همزیستی با چنین شرایطی هستیم.

وی با اشاره به اینکه نگاهی به شرایط اقلیمی کشور وضعیت را بهتر روشن می‌نماید، گفت: از کل مساحت کشور حدود 13 درصد کمتر از 100 میلی متر بارندگی، 61 درصد بین 100 تا 250 میلی متر، 17 درصد بین 250 تا 500 میلی متر، و فقط 8 درصد بین 500 تا 1000 میلی متر و یک درصد بیش از 1000 میلی متر بارندگی دارد. بنابراین، قسمت اعظم کشور (معادل 74 درصد یعنی سه چهارم مساحت ایران دارای آب و هوایی خشک و نیمه خشک با بارندگی کمتر از 250 میلیمتر است. این شرایط باعث شده است که حدود 90 درصد تولیدات کشاورزی بر آبیاری مستقیم استوار گردد.

رئیس حوضه آبریز رودخانه زهره - جراحی و حوضه‌های جنوبی با تأکید برا اینکه باید از فرصت خدادادی تنوع اقلیمی با مدیریت و درایت، به درستی بهره‌برداری نمائیم، افزود: برای نیل به تأمین امنیت غذایی می‌بایست از امکانات موجود، بدون ایجاد خسارت زیست محیطی و یا نابودی منابع آب زیرزمینی نسبت به طراحی الگوی کشت متناسب با حجم آب قابل برنامه‌ریزی منطقه، فرهنگ و دانش کشاورزان و نیاز غذایی کشور برنامه‌ریزی شود.

وی افزود: طراحی الگوی کشت مناسب یکی از ضروری‌ترین برنامه‌ریزی‌هایی است که در راستای پایداری سیستم‌های کشاورزی و بهینه سازی مصرف نهاده‌ها مورد توجه قرار دارد. به‌دلیل محدودیت منابع آب، برنامه‌ریزی مناطق زیرکشت و تعیین الگوهای بهینه آن برای مدیریت کلان تولیدات کشاورزی، به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک که از کمبود آب رنج می‌برند و عدم‌قطعیت برنامه‌های زراعی در آن از احتمال بیشتر برخوردار است، امری لازم و ضروری است.

احسانی در ادامه گفت: در سال 1377، برای اجرای بند یک آئین‌نامه مصرف بهینه آب کشاورزی، سند ملی آب کشاورزی کشور توسط وزارت جهادکشاورزی تهیه و ابلاغ شد. با توجه به اینکه یکی از مؤلفه‌های اصلی این سند، الگوی کشت محصولات زراعی و باغی در کلیه دشت‌های کشور است، اصلاح و بروزرسانی سند مذکور متناسب با پارامترهای اقلیمی کشور یک ضرورت اولویت دار است و هماهنگ با آن الگوی کشت محصولات کشاورزی و الگوی مصرف بهینه آب، در قالب یک برنامه جامع و منسجم با هماهنگی بخش‌های ذیربط در سطح کشور اجرا شود.

رئیس حوضه‌های آبریز جنوبی تصریح کرد: علیرغم اینکه کشت برنج به علت نیاز آبی بالای این محصول بجز در دو استان شمالی، در بقیه استان‌های کشور به استناد به مصوبه سال 1396 هیأت دولت محدود شده است، اما در عمل کشاورزان با این مصوبه همراهی نکردند و تلاش دستگاه‌های اجرایی هم برای تمکین کشاورزان به رعایت این بخشنامه، نتیجه‌ای نداشته است. طبیعتا استقرار و پذیرش الگوی کشت از سوی کشاورزان و مردم محلی شرط اولیه برای تضمین تحقق اهداف اصلاح الگوی کشت است.

وی با اشاره به اینکه خصوصیات ژنتیکی گیاهان، زمان کاشت، اقلیم و سایر عوامل زراعی و فنی سبب شده که میزان تولید یا بهره‌وری آب یک نوع محصول کشاورزی، در مناطقی از کشور بیشتر باشد، گفت: این امر نشان دهنده مزیت نسبی مناطق مختلف کشورمان در تولید یک نوع محصول یا گروهی از محصولات است. بنابراین باید برنامه‌ریزی‌ها در تعیین الگوی کشت، معطوف به بیشترین مقدار بهره‌وری آب در سطح منطقه و کشور باشد.

ابعاد مختلف الگوی کشت باید مدنظر قرار بگیرد

احسانی با بیان اینکه الگوی کشت یک بسته چند وجهی از جنبه فنی، مدیریتی، زراعی، اقتصادی و حتی سیاسی است، گفت: وجهه فنی این بحث ایجاب می‌کند که الگوی کشت به گونه‌ای طراحی شود تا متناسب با کمیت و کیفیت منابع آب در دسترس و آب قابل برنامه‌ریزی، با افزایش بهره‌وری آب کشاورزی همراه باشد. وجه مدیریتی آن ایجاب می‌کند که الگوی تنظیم شده به درستی در مناطق مختلف کشور اجرایی شود. جنبه زراعی الگوی کشت تأکید می‌کند که در طراحی این الگو، باید مزیت محلی و دانش کشاورزان توجه شود. جنبه اقتصادی آن باید متضمن درآمد پایدار کشاورزان باشد تا انگیزه کافی جهت اجرای الگو را داشته باشند، و بعد سیاسی آن ایجاب می‌کند که در راستای امنیت غذایی کشور، می‌باید الگوی کشت به گونه‌ای تنظیم شود که تأمین‌کننده امنیت غذای کشورمان باشد. بنابراین برای اینکه الگوی کشت منسجم و جامعی داشته باشیم باید از تخصص‌ها و رشته‌های درگیر (رشته‌های فنی، اجتماعی و اقتصادی) در بازبینی برنامه الگوی کشت بهره جست.

وی افزود: در گذشته‌ها روستاییان و کشاورزان با دانش‌های محلی، روش‌های پایداری را همچون زراعت دیم و دامپروری در مراتع داشته‌اند که با شروع توسعه فناوری در ایران، به جای به خدمت گرفتن فناوری در شیوه‌های فوق بیشتر توجهات به آب‌هایی که مدیریت آنها در اختیار دولت بوده معطوف شده، و در نهایت به واسطه مهجور ماندن این بخش، پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های آب سبز به دست فراموشی سپرده شده است. مدیریت و به کارگیری آب‌های سبز در ایران می‌تواند در تأمین امنیت غذایی و کاهش فشار بر منابع آب در دسترس برای مصارف کشاورزی بسیار مؤثر باشد.

رئیس حوضه‌های آبریز جنوبی در پایان تأکید کرد: از آنجاییکه آب یک کالای بین‌بخشی است و همه مردم سهام‌دار اصلی آن هستند، برای بهسازی مدیریت آن و افزایش اثربخشی و ارتقای کارآیی و اصلاح وضع موجود، نیازمند بازنگری و بهینه‌سازی رویکردهای دستگاهی به مدیریت منابع آب می‌باشد. در این تغییر، همسویی و مشارکت کلیه ذی‌نفعان و دست‌اندرکاران در فرآیندهای تصمیم‌گیری، برنامه‌ریزی، بهره‌برداری و حفاظت از منابع آب مشترک حائز اهمیت است.