سفری دقیق در زبان فارسی با کتاب «تاریخ زبان فارسی»

کتاب «تاریخ زبان فارسی» به‌عنوان منبع و مرجع اصلی برای مطالعه و پژوهش درباره تاریخ زبان فارسی شناخته می‌شود.

به گزارش خبرنگار مهر، کتاب «تاریخ زبان فارسی» اثر پرویز ناتل خانلری، کتابی است که به‌عنوان منبع مرجع اصلی برای مطالعه و پژوهش درباره تاریخ زبان فارسی شناخته می‌شود. این کتاب سه جلدی تحول زبان فارسی را از دوره باستان تا زمان معاصر در بر می‌گیرد. خانلری در این اثر به توصیف تغییرات دستوری، آواشناسی و واژگانی زبان فارسی در دوره‌های مختلف می‌پردازد و نشان می‌دهد چگونه زبان فارسی به زبان مشترک حوزه‌های تمدنی وسیعی تبدیل شده است.

او در جلد اول به زبان‌های ایرانی باستان و میانه، تا ورود اسلام می‌پردازد، جلد دوم شامل زبان و گویش‌های شکل‌گرفته پس از اسلام در ایران است تا قرن هفتم هجری است و جلد سوم به ویژگی‌های زبانی دوره پس از استیلای مغول تا قرن سیزدهم می‌پردازد.

خانلری در مقدمه کتاب می‌نویسد: «کتاب حاضر که در سه مجلد منتشر می‌شود تنها به دوره اول فارسی دری اختصاص دارد. درباره ادوار دیگر یادداشت‌های فراوان فراهم شده بود که قسمت اعظم آنها پراکنده و ناپدید شد و شاید برای من فرصتی دیگر دست ندهد که از نو چنان یادداشت‌هایی فراهم بیاورم. امیدوارم دانشمندان و ادیبان به تکمیل این کار بپردازند و کاری را که آغاز کرده‌ام به انجام برسانند.»

کتاب تاریخ زبان فارسی، هم علمی و هم قابل فهم برای مخاطبان علاقه‌مند است و به‌خوبی روند تکامل زبان فارسی را از ساختار صوتی تا دستور زبان و واژگان نشان می‌دهد. این کتاب دارای ساختاری منظم و دوره‌بندی مشخص است که زبان فارسی را از دوره‌های باستان تا معاصر به تفصیل بررسی می‌کند. به همین جهت بنیادهای علمی قوی و نظام‌مندی دارد و بسیاری از آثار بعدی در زبان‌شناسی فارسی بر اساس تحقیقات وی شکل گرفته است.

اهمیت نوع نگاه به زبان فارسی

دیدگاه ناتل خانلری در تاریخ زبان فارسی نگاهی زبان‌شناسانه و پژوهشی علمی است که بر پایه تحقیقات زبان‌شناسی مدرن قرار دارد و از این نظر در بسیاری جهات با دیدگاه‌های سایر تاریخ‌نگاران زبان فارسی تفاوت دارد. او به‌عنوان بنیانگذار پژوهش‌های زبان‌شناسی کهن و نوین در ایران شناخته می‌شود که اولین دستور زبان فارسی بر اساس زبان‌شناسی را تدوین کرد و کتاب تاریخ زبان فارسی او منبع اصلی و جامع در این حوزه است.

خانلری برخلاف تاریخ‌نگاران صرفاً ادبی که بیشتر به جنبه‌های شعری، ادبی و فرهنگی زبان توجه دارند، به ساختارهای زبانی، سیر تحول دستوری، آواشناسی و واژگانی زبان پرداخته و زبان را در بستر تاریخی و اجتماعی‌اش بررسی کرده است. وی همچنین طرح فرهنگ تاریخی زبان فارسی را برای بازشناخت شناسنامه تاریخی واژه‌ها و معانی آن‌ها پیشنهاد کرد که نشان‌دهنده رویکرد تحقیقی و دقیق اوست.

نگاه نوین نگارنده در حوزه دستور زبان _که با زبان‌شناسی نوین اروپایی پیوند خورده بود_ باعث شد قواعد دستوری را مبتنی بر پرسپکتیو علمی تبیین نماید؛ این رویکرد متفاوت از دستورهای سنتی پیش از خود بود که بیشتر بر قواعد حفظ شده در متون کلاسیک متکی بودند؛ که موجب ارتقای سطح زبان‌شناسی در ایران شد.

همچنین خانلری درباره اصلاح زبان فارسی و حفظ زبان اصیل فارسی ناسیونالیسم زبانی داشت و به برخی رویکردهای لغت‌سازی و زبان‌گرایی انتقادات جدی وارد می‌کرد که برخی تاریخ‌نگاران و فعالان زبان فارسی طرفدارشان بودند، از جمله نقدهای تند او علیه کسروی مشهور است و نشان‌دهنده تفاوت رویکرد فکری و فرهنگی او نسبت به برخی دیگر. او بیشتر به زبان‌شناسی تاریخی و تحولات علمی زبان فارسی به عنوان یک نظام زبانی و فرهنگی می‌نگریست تا جنبه‌های شعری یا صرفاً ادبی آن. این وجه علمی و نظام‌مند بودن پژوهش‌هایش او را از دیگر تاریخ‌نگاران و پژوهشگران زبان فارسی متمایز می‌کند.

این کتاب برای چه کسانی مفید است؟

چه کسانی از خواندن این کتاب بهره می‌برند؟ می‌توان در یک نگاه کلی گفت همه فارسی زبانان، و هر آن‌کس که دوست‌دار و خواستار شناخت این زبان است. اما اگر بخواهیم دقیق‌تر بگوییم باید به موارد ذیل اشاره کرد:

نخست پژوهشگران و دانشجویان زبان‌شناسی تاریخی و ادبیات فارسی که می‌خواهند با تحولات تاریخی، ساختاری و آواشناسی زبان فارسی از دوره‌های ایران باستان تا معاصر آشنا شوند. کتاب با زبانی نسبتاً قابل فهم و در عین حال علمی، تغییرات زبان را دوره به دوره توصیف می‌کند و به ساختار دستوری و صوتی و واژگانی زبان پرداخته است.

سپس علاقه‌مندان به تاریخ زبان فارسی که می‌خواهند بدانند زبان فارسی چگونه از زبان‌های ایرانی باستان شکل گرفته، در دوره اسلامی چگونه تحول یافته و به زبان مشترک گسترده‌ای در حوزه تمدنی تبدیل شده است. این کتاب زبان فارسی را به صورت یک پدیده زنده، پویا و تاریخی معرفی می‌کند و این نگرش را عمیقاً توسعه می‌دهد.

سوم آموزگاران و مدرسان زبان و ادبیات فارسی که می‌خواهند با مطالعه این کتاب منبعی غنی و مستند برای تدریس تاریخی زبان فارسی و اصول دستوری زبان در اختیار داشته باشند. از آنجا که مؤلف خود سابقه تألیف کتاب‌های آموزشی و دستور زبان دارد و این اثرش نیز اهمیت بسیار در آموزش و پژوهش دارد.

پژوهشگران ادبیات فارسی و فرهنگ‌نویسان که به دنبال فهم متن‌های کهن و تطور معنایی و ساختاری واژگان در متون فارسی هستند و می‌خواهند زبان فارسی را در گستره تأثیرات تاریخی و فرهنگی آن بررسی کنند.

به طور کلی، کتاب «تاریخ زبان فارسی» پرویز ناتل خانلری برای هر کسی که به تاریخ و ساختار زبان فارسی، زبان‌شناسی، ادبیات و فرهنگ ایرانی علاقه‌مند است، منبعی جامع، علمی و خواندنی به شمار می‌رود، یک منبع جامع و فاخر برای هر کسی که به‌دنبال یک سفر دقیق به تاریخ زبان فارسی با رویکردی همزمان تاریخ‌نگارانه است. این کتاب با زبانی زیبا و بی‌تردید باورنکردنی، مخاطب را به دنیای پرپیچ‌وخم زبان فارسی می‌کشاند و تجربه فراوانی از خواندن پربار و سودآور را در اختیار خواننده قرار می‌دهد.

نشر نو با همکاری نشر آسیم، این سه جلد را در یک مجلد در 1332 صفحه و با قیمت 1 میلیون و 800 هزار تومان منتشر و عرضه کرده است.