معجون هویت و سازهای ناکوک!
یکی از اساتیدمان تعریف می کرد که بعد مرور کامل کتابهای درسی دوره ابتدایی، به این نتیجه رسیده که در مفاهیم این کتابها هویت باستانی و ملی ایرانیان به شدت مورد غفلت است و هیچ حس وطن دوستی و عشق به ایرانیت در جان مخاطب خود تزریق نمی کند! در کنار ایشان، منتقدان دیگری هم هستند که گهگاه با مقایسه های عجیب آماری بین درسهای «پترس فداکار» و «حسین فهمیده»، از فراموشی شهدا و آرمانهای انقلاب در کتابهای درسی گله دارند و این تعمد را نتیجه اجرای سیاستهای غربگرایانه دولتها می دانند!
یا مثلا یک محقق و فعال فرهنگی برآمده از انقلاب، حجاب اجباری را نقد می کند و در همان شرایط، یک نماینده مجلس از صلاح نبودن واردات سازهای موسیقی به دلیل تعارض آن با شهدا و علما می‌گوید!
صرفنظر از نیات شخصی و هواهای نفسانی که به راحتی قابل تشخیص و قضاوت نیستند، آنچه علت عمده این آشفتگی های فرهنگی را شکل می دهد، عدم تعریف دقیق و صحیح «تراز هویتی» در جامعه ایران امروز است.
این نکته که حاکمیت فرهنگی جامعه ما برای نسل نوجوان و جوان امروز چه تراز هویتی را تعریف کرده است، همچنان مبهم، آشفته و حتی گاهی ناکارآمد و متناقض است.
تراز هویتی یک جامعه، ایده آل های رفتاری، اعتقادی و شخصیتی تعریف شده برای اعضای آن جامعه است که اولا مبتنی بر واقعیت های تاریخی و اجتماعی آن جامعه شکل گرفته و ثانیا تحقق پذیر و قابل دسترس باشند.
طبق این تعریف، تراز هویتی حقیقتی ثابت و لایتغیر نیست، بلکه در طول زمان حسب واقعیت های یک جامعه و افق های قابل دسترس برای آن، تغییرات و به روز رسانی های جدی باید داشته باشد.
به عنوان نمونه اگر در جامعه دهه شصت، جنبه های دینی و انقلابی مفهوم شهادت پر رنگ و مهم بود، برای اغلب جوانان امروز احترام به شهید و شهادت بر مبنای مولفه های وطن دوستی، جذابیت های ظاهری و خاطرات شبه عرفانی شکل گرفته است.
همانطور که چادر مشکی هم اگر در فرهنگ آن دوره، نماد حجاب کامل و تفکر دینی شناخته می شد، در جامعه امروز به تدریج معانی دیگری از جمله نوعی وابستگی سیاسی به حاکمیت را پیدا کرده است.
اصل این تحولات نشانه پویایی و تغییرات جامعه است و چندان نگران کننده نیست، نگرانی بزرگ آنجاست که جامعه ما قدرت تطبیق و به روزرسانی تراز هویتی خود را نداشته باشد و بخواهد با همان الگوها و ترازهای فرهنگی دهه شصت، فعل و شخصیت جوانان امروز را قضاوت کند!
فهم و تحلیل تغییرات هویتی جامعه امروز ما و سوق دادن آن به سمت تعالی امری دشوار است که مقدمه آن شناخت درست عناصر هویت ساز در مناسبات فرهنگی و اجتماعی ایرانیان است.
به باور بسیاری از اندیشمندان مستقل، هویت امروز ما ایرانیان، معجونی بسیار پیچیده از چهار عامل هویت ساز ایران باستان، اسلام شیعی، عرفان و مدرنیته است. مستندات این ایده، ضرایب اهمیت هر کدام از عوامل در شرایط مختلف زمانی، کیفیت تدوین سند تحول فرهنگی کشور بر اساس این عوامل چهارگانه و بعد تولید برنامه ها و محصولات فرهنگی و هنری برای تقویت و قوام این نگرش جامع از جمله مغفولات جامعه نخبگان کشور در عرصه فرهنگ و جامعه است.
فهم دقیق این معانی سترگ و تعریف مترقی تراز هویتی بر اساس آنها، آزمون سختی است که رفوزه شدن در آن عواقب دشواری خواهد داشت! حساسیت بی جا و افراطی در مورد موسیقی و آلات آن و یا اینترنت و شبکه های مجازی و تلاش برای محدودسازی آنها، نشانه هایی است از نگاه تک ساحتی به مقوله هویت و فرهنگ که در هیچ مقطع تاریخی به فرجام نیک نرسیده است.
یادمان نرود اشتباه بزرگ پهلوی، که می خواست هویت «ایران باستان» را به قیمت انکار عناصر هویت ساز دیگر علم کند و البته که هرگز نتوانست و به سختی شکست خورد!