معرفی میرزایان برناباد / کتابی که بوی خراسان کهن را می‌دهد
میرزایان برناباد خانواده‌ای فرهنگ‌دوست و کهن در برناباد (از توابع غوریان) هستند که اثر بسیاری در فرهنگ و سیاست هرات و خراسان قدیم داشتند.
میرزایان برناباد خانواده‌ای فرهنگ‌دوست و کهن در برناباد (از توابع غوریان) هستند که اثر بسیاری در فرهنگ و سیاست هرات و خراسان قدیم داشتند.
به گزارش خبرنگار مهر، میرزایان برناباد؛ خانواده‌ایی بودند جملگی شاعر، نویسنده، خطاط، تذکره نویس، سیاست مدار، عاشق فرهنگ و بانی ساخت و ساز و آبادی. این خانواده که از سده نهم هجری در دهکده برناباد (روستایی سرسبز در حاشیه فوشنج قدیم و غوریان کنونی) سکونت اختیار کردند. این خانواده در تاریخ و ادبیات هرات از جایگاه خاصی برخوردارند.
برناباد؛ زادگاه نامداران تاریخ؛ خاستگاه مردان دلیر و صاحبان تدبیر و شمشیر؛ آرامگاه مهتر بزرگ‌نژاد خواجه سراج‌الدین علی، بنیان‌گذار روستای این روستاست. سرزمین بزرگان ادب و تاریخ؛ خطه سیاست و صلح؛ روستای آباد بر خرابه‌های فوشنج، روستایی که در سوی شمالش هری‌رود جاری است و در سمت جنوبش رایحه‌های مزارع گندم بی‌قرار است. جانب شرقی آن جنگلی انبوه که زیر شاخه‌هایش را آفتاب ندیده و غرب آن را مزارع سرسبز احاطه کرده است. کران تا کرانش درختان پر گل و پر بر و آب جویش چشمه‌سار آب کوثر؛ کوچه‌باغ‌هایش پر از موسیقی باد و شاخه‌های درخت طوبی و درختانش چون پرند سبز تجری من تحت‌الانهار. باد شمالش هوای دوست، جوی‌بارش فراخ چون دل یار، زمزمه مرغانش یاد خدا، کودکانش رها در لطف گندمزار و کشاورزانش در حال نشاندن نهال دوستی، علمای دینش امامان ادب و ادیبانش امیران هنر و میرزایانش شهره آفاق، یکی از ایشان به عقل دبیر و دیگری به بازو سپه‌سالار.
روستایی که خواجه سراج‌الدین علی، در دل خاک آن آرمیده و خواجه جلال‌الدین ارشد، در آن چهره نهفته است. خواجه طاهرش؛ آن مرد دریادل، صاحب ضمیر و نیکوکار به همت بالایش هفت بنای تاریخی را زیر این هفت آسمان نیلی آباد نموده است. کسی که از سحاب فیضش جویبار برناباد جاری شده و از عطای بلندش ایوان مسجد جامع برناباد بالا شده است. روستایی که خواجه علی‌اکبر آن واجب الاحترام، نزد شاهان والامقام و خواجه محمدهاشم آن با اندکی عمر مشهور و خوش‌نام؛ میرزا ارشد آن ناصر علم و حامی ادب و میرزا ابوطالب آن در سخن و حکم، صائب و شریح ثانی. روستایی که از آن میرزا ابوالفتح، میرزا محمدمهدی، میرزا محمدکاظم و میرزا محمد رضا توسط شاهان افشار و درانی خلعت وزارت پوشیده‌اند. سرزمین میرزا محمدصالح شیخ بزرگ و پیر خجسته‌خصال؛ زادگاه میرزا محمود، میرزا عبدالصمد، میرزا ابوتراب، میرزا ابوالحسن و میرزا محمد هاشم، خوش‌نویسان والامقام.
درباره این منطقه و این خاندان کتاب و پژوهش کم است. کتاب «میرزایان برناباد» اثر میر غلامرضا مایل هروی به تصحیح، تحقیق و تعلیقات حمیدالله کام‌گار پیرامون این روستا و این خانواده فرهنگی تحریر یافته است که در تاریخ، ادبیات و سیاست هرات نقش بارزی داشتند. «میرزایان برناباد» در قطع وزیری، 286 صفحه و در 500 جلد، توسط نشر کام‌گار در هرات منتشر شده است. این کتاب با دیباچه معروفه صدیقی، مقدمه حمیدالله کام‌گار و پیش‌گفتاری از مایل هروی منتشر شده است. سپس متن اصلی کتاب و در ادامه تعلیقات کتاب است که معلومات جدیدی پیرامون برناباد و خانواده میرزایان در این بخش ارائه شده و در ادامه تصاویری از آثار و بناهای تاریخی، سنگ‌نوشته‌ها، دست‌نوشته‌ها، نسخ خطی، و در خاتمه فهرست منابع مأخذ آمده است.
شادروان مایل هروی در سال 1348 خورشیدی با استفاده از نسخه انجمن تاریخ کتاب تذکره محمد رضا برنابادی، کتاب میرزایان برناباد را نوشت و آن را از طریق انجمن تاریخ منتشر کرد. پیش از آن کتاب «میرزایان برناباد» از شماره مسلسل 270، سال 1346 خورشیدی مجله آریانا، چاپ آن آغاز و به شماره 277 سال 1347 خورشیدی پایان یافت و طرف توجه مخاطبان قرار گرفت. در این کتاب بیشتر بر روی ادبیات و ایجاد خطاطی توسط میرزایان برناباد تمرکز شده است. کتاب «میرزایان برناباد» صدها بیت از ادبا و شاعران سده یازدهم تا سیزدهم هجری هرات را ذکر می‌کند. استاد نجیب مایل هروی میرزایان برناباد را در کتاب «برگِ بی‌برگی» نیز در سال 1378 خورشیدی معرفی کرده است.
نجیب مایل هروی در مقدمه میرزایان برناباد به چند نکته اشاره می‌کند: «درین مجموعه تنها نقش پای هنر شعر سخن‌وری‌شان [میرزایان برناباد] نشان داده شده، تحقیق بیشتر از لابه‌لای محیط و آئینه‌ی آن زمان که هنرمند را نیک توان یافت به وقت دیگر گذاشته شده است و این کار، کار دیگر باید در پی داشته باشد.» و مطلب دیگر اینکه نوشته است: «من دو بار به مطالعه این گورستان رفته‌ام. بار اول با استاد حبیبی رئیس انجمن تاریخ و استاد فکری سلجوقی که آن روز، باران می‌بارید و ما نتوانستیم سنگ‌ها را بخوانیم و برخی سنگ‌ها تا کمر زیر خاک رفته است؛ بار دیگر (دلو 1345 خورشیدی) با دوستان ادبی هرات. اتفاقاً آن روز آنقدر سرد بود که به زحمت ساعتی در این گورستان الهام‌آور بماندیم و برخی خطوط مورد ضرورت خود را نقل کردم.»
از طرفی مایل هروی در کتاب میرزایان برناباد به جای تشریح، توضیح و شرح حال و احوال خانواده میرزایان، به معرفی کسانی پرداخته که هیچ نوع ارتباط خونی با این خانواده ندارند؛ به عنوان مثال، در مورد میرزا رضا برنابادی حتی عنوانی نیامده تا مخاطب بتواند پیرامون این شاعر و نویسنده معلومات به دست آورد؛ لذا مخاطب مجبور است تا از لابه‌لای متن یا نوشته‌های کتاب میرزایان برناباد، میرزا محمد رضا را بشناسد و با زندگینامه، احوال و آثار او آشنایی حاصل کند؛ این در حالی است که در بخشی به معرفی یک تن از منشیان و کاتبان احمدشاه و تیمورشاه به‌نام «میرزا محمد هادی عشرت» نظر کرده و یا به جای آوردن چند نمونه از اشعار و غزلیات میرزا محمد ارشد، به معرفی کامل و دقیق ناظم هروی پرداخته است.
از کل چاپ نخست کتاب میرزایان که دارای 76 صفحه است، از صفحه 30 تا 41 کتاب اختصاص یافته به معرفی ناظم هروی، تحت عناوین: غزلیات ناظم هروی، خصوصیات نسخه موزه کابل (دیوان ناظم)، یوسف و زلیخای ناظم هروی، آغاز یوسف و زلیخای ناظم، انجام یوسف و زلیخای ناظم و تشریح کامل و دقیق این عناوین، که این موارد هیچ ارتباطی با بحث میرزایان برناباد ندارد.
با توجه به موارد یادشده، حمیدالله کام‌گار چاپ مجدد کتاب میرزایان برناباد را روی دست گرفت و در قسمت تعلیقات سعی کرد اسناد، بناها و ساخت و سازهایی را که توسط میرزایان برناباد صورت گرفته در کنار مشاهیر این خانواده و بزرگان عصر و دوره معاصر را با استفاده از منابع معتبر و پژوهش‌های میدانی معرفی کند.
معروفه صدیقی که از احفاد و نوادگان میرزایان برناباد است در دیباچه این اثر می‌نویسد: «من متن کتاب را با افزودگی‌هایش مطالعه کردم. کاری بس عالی و در خور ستایش صورت گرفته. مصحح، با مهارت و زبردستی تمام، متن فشرده‌ی کتاب، کلمات، عبارات و موضوعات پیچیده‌ی آن را با اضافه کردن تعلیقات، شرح کرده؛ معلومات بیشتر را در اختیار خوانندگان قرار داده است؛ در ضمن از آن جایی که هیچ پژوهش کامل و جامع نیست و سخنان یک پژوهشگر شاید برای مدتی درست به نگاه آید؛ اما بعد از سپری شدن زمانی چند، پژوهشگر جدید در همان زمینه صحت و سقم پژوهش قبلی را به چالش بکشد؛ در تصحیح این کتاب نیز از برخی مطالب پیچیده، ابهام زدایی شده و با استناد بر سرچشمه‌ها و منابع موثِق، مصحح آنان را اشتباه ثابت کرده معلومات دقیق‌تر و کامل‌تر ارائه داده است. یکی از برجسته‌گی این پژوهش، رعایت اصل امانتداری است. نویسنده در شرح زندگینامه افراد و موضوعات گوناگون، از منابع معتبر تاریخی استفاده‌ی بهینه برده، برای توضیح یک موضوع از آثار فراوان سود برده، در پاورقی با ذکر مشخصات کامل کتاب یا مقاله، خواننده را برای مطالعه بیشتر به سرچشمه اصلی رجعت داده است. ویژگی دیگر این اثر، توصیف عمیق و ظریف نویسنده از آثار تاریخی است. او با باریک بینی تمام، به توصیف شکل ظاهری نماها و ساختمان اماکن و توضیح اجزا و ترکیبات آنها پرداخته که خود باعث مجسم شدن ساختار آن مکان‌ها در ذهن خواننده می‌شود.
نویسنده در بخش تعلیقات، اماکن و بناهای دودمان میرزایان را به معرفی گرفته و در فرجام تصویر مرقدها، حوض‌ها، مساجد، حمام‌ها، خانقاه، نهرها، دست‌نوشته‌های خطی بزرگان، نویسندگان و هنرمندان، خاندان میرزایان را ترتیب و تنظیم کرده که با این عمل ابتکاری، خواننده را با بقایای گرانسنگ آثار هنری هنرمندان این خاندان آشنا می‌سازد.»