نسل دیجیتال و بحران کم‌توجهی: چگونه رسانه‌ها می‌توانند خطرناک باشند؟
در دنیای امروز، رسانه‌ها به بخش جدایی‌ناپذیر زندگی کودکان و نوجوانان تبدیل شده‌اند و نه تنها ابزار اطلاع‌رسانی، بلکه عامل شکل‌دهنده رفتار، هیجان و هویت آنها هستند.
باشگاه خبرنگاران جوان- کارشناسان معتقدند که بدون تربیت رسانه‌ای، مواجهه مداوم با پیام‌ها و تصاویر رسانه‌ای می‌تواند پیامد‌های روانی و اجتماعی جدی برای نسل جدید به همراه داشته باشد.
فاطمه سلمان‌پور، روان‌شناس تربیتی و پژوهشگر حوزه ارتباطات، با تأکید بر ضرورت تربیت رسانه‌ای در خانواده و مدارس بیان کرد: نسل امروز در معرض حجم گسترده‌ای از پیام‌ها و محتوا‌های دیجیتال قرار دارد و این مواجهه بدون هدایت می‌تواند تعادل شناختی و هیجانی کودکان و نوجوانان را برهم زند. تربیت رسانه‌ای فرایندی است که افراد را قادر می‌سازد در برابر رسانه‌ها آگاهانه بیندیشند، هیجانات خود را مدیریت کنند و تصمیمات مبتنی بر ارزش‌های اخلاقی اتخاذ کنند.
وی افزود: سواد رسانه‌ای تنها به درک و تحلیل پیام‌ها محدود است، اما تربیت رسانه‌ای گامی فراتر است که با رشد شناختی، هیجانی و اخلاقی افراد گره خورده است. هدف از تربیت رسانه‌ای، پرورش خودتنظیمی رسانه‌ای است؛ یعنی آموختن اینکه چه زمانی، چرا و چگونه از رسانه استفاده کنیم.
رسانه؛ چالش‌گر هویت و سلامت روان
سلمان‌پور توضیح داد: نوجوانان در مرحله‌ای از زندگی قرار دارند که در حال شکل‌دهی هویت فردی و اجتماعی خود هستند و رسانه‌ها با ارائه الگو‌های غیرواقعی و آرمانی، می‌توانند این مسیر را منحرف کنند. بدون تربیت رسانه‌ای، نوجوانان مداوماً خود را با این الگو‌ها مقایسه می‌کنند و عزت نفس و ثبات هیجانی آنها کاهش می‌یابد.
وی افزود: مواجهه مداوم با حجم بالای اطلاعات چندرسانه‌ای باعث اضافه‌بار شناختی می‌شود؛ یعنی ذهن فرصت تحلیل و سازمان‌دهی اطلاعات را از دست می‌دهد. این وضعیت منجر به کاهش تمرکز، ضعف حافظه کاری و افت توان تصمیم‌گیری می‌شود و می‌تواند رفتار‌های تکانشی، اضطراب اطلاعاتی و بی‌ثباتی هیجانی ایجاد کند.
آسیب‌های روانی و اجتماعی نبود تربیت رسانه‌ای
این روان‌شناس تربیتی یادآور شد: استفاده بی‌رویه از رسانه‌ها بدون هدایت والدین یا مدرسه می‌تواند پیامد‌های متعددی داشته باشد، از جمله افت تمرکز و عملکرد تحصیلی، کم‌تحرکی و چاقی، اختلال خواب، تضعیف روابط خانوادگی و وابستگی بیش از حد به فضای مجازی. همچنین نوجوانانی که تربیت رسانه‌ای دریافت نکرده‌اند، بیشتر در معرض سوگیری‌های شناختی و هیجانی هستند و ممکن است در تشخیص اخبار جعلی یا الگو‌های رفتاری ناسالم دچار خطا شوند. این وضعیت به تدریج هویتی شکننده و احساس ناکافی بودن ایجاد می‌کند و فرد را به تأیید بیرونی وابسته می‌سازد.
وی تأکید کرد: در نبود تربیت رسانه‌ای، رسانه‌ها به جای ابزار رشد فکری و اجتماعی، به عامل اضطراب، خودکم‌بینی و انزوای روانی تبدیل می‌شوند.
نقش خانواده و مدرسه در بازسازی زیست رسانه‌ای
سلمان‌پور توضیح داد: خانواده نخستین محیط تربیت رسانه‌ای است و والدین نقش الگوی مصرف رسانه را دارند. زمانی که والدین با گفت‌و‌گو، همراهی و الگوسازی، استفاده آگاهانه از رسانه را به فرزندان آموزش دهند، کودک می‌آموزد که رسانه بخشی از زندگی واقعی است و نه جایگزین آن.
وی یادآور شد: مدارس نیز می‌توانند با طراحی واحد‌های آموزشی و فعالیت‌های میان‌رشته‌ای، مهارت‌های تفکر انتقادی، گفت‌وگوی اخلاقی و خودنظارتی رسانه‌ای را به دانش‌آموزان آموزش دهند. این آموزش به نوجوان کمک می‌کند تا در برابر فشار‌های رسانه‌ای و اطلاعات نادرست، استقلال فکری و قضاوت اخلاقی خود را حفظ کند.
رسانه؛ میدان تربیت جدید
سلمان‌پور خاطرنشان کرد: رسانه امروز دیگر صرفاً ابزار اطلاع‌رسانی نیست، بلکه محیطی است که در آن هویت، هیجانات و روابط انسان شکل می‌گیرد. تربیت رسانه‌ای به معنای پرورش انسان‌هایی است که می‌دانند چگونه در این جهان رسانه‌ای‌شده زندگی کنند، نه اینکه در سلطه آن قرار گیرند. وی تأکید کرد: اگر خانواده و مدرسه هم‌سو عمل کنند و تربیت رسانه‌ای را بخشی از تربیت عمومی بدانند، می‌توان نسلی پرورش داد که آگاه، تحلیل‌گر و اخلاق‌مدار باشد و نه قربانی رسانه، بلکه خالق آگاهانه آن هستند.