پادشاه جدید بازار کتاب کودک و نوجوان ایران!

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، بازار کتاب کودک در سال‌های گذشته با یک تغییر رویه، میل قابل تأملی به سمت چاپ کتاب‌های ترجمه نشان داده است. این تصمیم که می‌توان آن را واکنشی به شرایط اقتصاد نشر نیز تعبیر کرد، زمینه را برای عرضه کارهای ترجمه افزایش داده است. آمارهای نشر در مقاطع مختلف نشان می‌دهد که بازار نشر کودک و نوجوان در یک دهه گذشته با جهشی قابل توجه در این زمینه مواجه بوده است.

افزایش ترجمه در این بازار هم بر نویسنده و هم بر مخاطب تأثیراتی گذاشته است. سهم قابل توجهی از این دسته از آثار که هر ساله تعداد آنها نیز رو به افزایش است، به کتاب‌های ژانر وحشت اختصاص دارد؛ آثاری که تلاش دارند مخاطب کودک و نوجوان خود را در موقعیتی ترسناک قرار داده و در او هیجان ایجاد کنند.

چرا نوجوانان ایرانی عاشق کتاب‌های ترسناک شده‌اند؟

بررسی بازار این دسته از کتاب‌ها نشان می‌دهد که میزان خرید این منابع در قیاس با سال‌های پیش‌تر، روند صعودی داشته و توانسته طیف وسیع‌تری از مخاطبان کودک و نوجوان را به سمت خود جلب کند. راضیه حسنی، از فعالان بازار در این حوزه، علت این افزایش میل و رغبت در مخاطبان را ماهیت دنیای نوجوانی می‌داند. او در گفت‌وگو با تسنیم، درباره این موضوع بیشتر توضیح داد و گفت: نوجوانان مشغول کشف جهان جدید هستند و این کشف معمولاً همراه با ترس، جسارت و ماجراجویی است. کتاب‌های ترسناک این موارد را به بچه‌ها ارائه می‌دهند.

به گفته او؛ هدف کتاب‌های ترسناک برخلاف فیلم‌های ترسناک، ترساندن بچه‌ها نیست بلکه این دسته از آثار، مخاطبان خود را با ترس‌هایشان مواجه می‌کند و راه و چاه را به آنها نشان می‌دهد؛ به همین دلیل میزان خرید آن در سال‌های گذشته افزایش داشته است.

سهم قابل توجهی از این دسته از آثار از طریق ترجمه وارد بازار نشر ایران می‌شود. محتوای کتاب‌های ترجمه کودک و نوجوان همواره محل بحث بوده و برخی از منتقدان به دلیل مغایرت یا همسو نبودن محتوای این آثار با فرهنگ ایرانی اسلامی، افزایش آن را آسیبی برای بازار نشر برمی‌شمارند. اما با توجه به استقبال نوجوانان از کتاب‌های ژانر ترسناک، شمار کتاب‌های ایرانی که در این قالب منتشر شده‌اند نیز هر ساله رو به افزایش است. حسنی از موفقیت یکی از همین کتاب‌ها در انتشاراتی‌شان گفت و افزود: کار، اگر داستان خوب، جلد و عنوان خوبی داشته باشد، می‌تواند مخاطب خود را جلب کند. ما در ابتدا فکر نمی‌کردیم که این کار که توسط یک نویسنده ایرانی نوشته شده، چندان مورد توجه قرار گیرد، اما در چند ماه گذشته یکی از پرفروش‌های نشر ما بوده است.

نوع انتخاب نوجوانان نشان می‌دهد که آنها عمدتاً پیش از انتخاب، درباره کتاب تحقیق کرده‌اند؛ به عبارت دیگر خریدهایشان در بازار نشر معمولاً هدف‌گذاری شده است. ندا سیف، از دیگر فعالان این حوزه، در گفت‌وگو با تسنیم، در همین رابطه گفت: نوجوانان معمولاً کتاب‌هایی با ژانر ماجراجویی، ترسناک یا طنز می‌خواهند، اما همچنان رکورد فروش با کتاب‌های ترسناک است. شاید یکی از دلایل این باشد که کتاب‌های ترسناک یک مجالی را به نوجوان می‌دهند که از فضای درس و مدرسه خارج شوند و تجربه تازه‌ای داشته باشند.

انتخاب‌های هدفمند در بازار نشر

او ادامه داد: در تعامل با نوجوانان، شمار آنهایی که انتخاب شده به سمت خرید می‌آیند، بیشتر از مخاطبانی است که بدون تحقیق قبلی خرید می‌کنند. در واقع فکر می‌کنم نوجوانان نسبت به گذشته کتابخوان‌تر شده‌اند و حتی گاه بالاتر از سطح سنی‌شان، کتابی را انتخاب می‌کنند. در طیف این دسته از مخاطبان، نمونه‌های جالبی نیز به چشم می‌خورد. مثلاً یکی از این مخاطبان نوجوان می‌گفت من از بس این کتاب‌ها را می‌خوانم، در دنیای بیرون نیز در پی ما به ازای خارجی آنها هستم. جالب اینکه والدین این نوجوان با این مسئله مخالفتی نداشتند و او را همراهی می‌کردند.

سیف از خرید و اقبال به کتاب‌های ژانر ترسناک با وجود آنکه در چند جلد منتشر می‌شوند، گفت و یادآور شد: برخی از عناوین در چند جلد، مثلاً چهار یا پنج جلد، منتشر می‌شوند اما با وجود آنکه طولانی هستند و یا قیمت بیشتری نسبت به دیگر آثار دارند، همچنان توسط مخاطبان مورد اقبال قرار می‌گیرند.

مطالعه کتاب‌های ژانر وحشت برای کودکان و نوجوانان مخالفان و موافقانی داشته و دارد. مخالفان در این سوی گود، معتقدند این دسته از آثار نه تنها مخاطبان را با ترس‌هایشان مواجه نمی‌کند، بلکه گره جدید ذهنی در آنها ایجاد می‌کند که ممکن است در ذهن آنها پایدار بماند و بر شخصیت و روحیه آنها تأثیر سو بگذارد.

کامران شرفشاهی، از فعالان حوزه فرهنگ کودک و نوجوان، با تأیید این مسئله به تسنیم گفت: من فکر می کنم باید تفکیکی بین کتاب‌های ژانر علمی تخیلی و ژانر وحشت قائل شد. هرچقدر که کتاب‌های علمی و تخیلی جنبه آموزدنده‌تر و تقویت‌کننده برای تفکر بچه‌ها دارد و تأثیر مثبتی بر این قشر می‌گذارد، اما کتاب‌های ژانر وحشت می‌تواند اثرات مخرب و نگران‌کننده‌ای داشته باشد.

ناجی کنجکاوی یا مخل آرامش؟

او ادامه داد: این دسته از آثار در بزرگسالان نیز در تمام دنیا مخاطبانی دارد که برخی از این‌ها مورد اقتباس هم قرار گرفته است، اما دنیای لطیف و حساس کودکان ایجاب می‌کند که از انتشار اینگونه کتاب‌ها جلوگیری شود. حتی در خصوص بزرگسالان نیز پژوهش‌هایی که انجام شده این را نشان می‌دهد که این محصولات تأثیر روانی ویرانگری بر روحیات انسان‌ها باقی می‌گذارد و موجب نگرانی و هراسی پنهان و دائمی در مخاطب می‌شود؛ از این رو مناسب نیست که کودکان را از سنین پایین با این مسئله آشنا و دنیای لطیف و ساده آنها را درگیر چنین مسائلی کنیم. بزرگسالان می‌توانند به گونه‌ای با بخشی از محتوای این آثار کنار بیایند و توجیه کنند، اما برای کودکان توجیه این مسائل سخت است و ممکن است در نهان کودک پنهان شود.

شرفشاهی نگاه سودجویانه برخی از ناشران را یکی از دلایل افزایش نشر ژانر وحشت برای نوجوانان دانست. او در ادامه صحبت‌هایش «ترجمه» بودن اکثر این آثار را آسیب دیگری در این حوزه برشمرد و افزود: متأسفانه بحث سودجویی و نگاه کاسب‌کارانه در برخی از ناشران ما وجود دارد و خود همین مسئله موجب می‌شود که خانواده‌ها با دقت و وسواس بیشتری در انتخاب کتاب برای کودکان و نوجوانان نقش داشته باشند. ما در کشورهای دیگر، به ویژه کشورهای پیشرفته دنیا، شاهد این بودیم که کودکانی براساس تماشای فیلم‌ها یا کتاب‌های ژانر وحشت دست به کارهای خطرناکی زدند. برخی از این کودکان خودکشی کردند یا بعضی از این کودکان به اطرافیان و هم‌سالان خود آسیب رساندند. این پیشینه زنگ خطری است و جنبه هشداردهنده برای خانواده‌های ایرانی دارد تا این‌گونه کتاب‌ها وارد دنیای بچه‌هایشان نشود.

بحران هویت در بازار کتاب کودک

به گفته شرفشاهی؛ ناشران مسئولیت چاپ اینگونه کتاب‌ها و ارائه این دسته از آثار را برعهده نمی‌گیرند، فرهنگ کشورهای دیگر با فرهنگ جامعه ما بسیار متفاوت است. اصولاً خوب است که مطالعه برای کودکان ما بیشتر جنبه آموزنده و مفید داشته باشد تا اینکه آنها را به بی‌راهه‌ها سوق دهد و در آنها یک نگرانی و ترس دائمی ایجاد کند.

شرفشاهی اضافه کرد: بررسی‌های روانشناسانه نشان داده که کتاب‌های ژانر وحشت و همچنین فیلم‌ها و دیگر آثاری که در این زمینه ساخته می‌شود، می‌تواند زمینه‌ساز بحران‌های روحی در اشخاصی شود که مخاطب این دسته از آثار هستند و آرامش آنها را به هم بزند. بسیار لازم است که ما نسبت به آرامش روحی کودکان و نوجوانان حساس باشیم و در این زمینه احساس مسئولیت کنیم. سعی کنیم محیط مناسب و بستر مساعدی فراهم کنیم که این عزیزان در زمینه‌هایی مطالعه و از وسایلی استفاده کنند که آینده آنها را تضمین کند.

این شاعر در ادامه به میراث ادبیات فارسی برای کودکان و نوجوانان اشاره و اضافه کرد: تاریخ ادبیات ما نشان داده است که در گذشته‌های دور کودکان با آثاری مانند گلستان سعدی و شعرهای شاعران بزرگ پارسی‌گوی مأنوس می‌شدند، شعرهایی که جنبه سلیس‌تر و روان‌تری داشتند، از زبان ساده‌تری برخوردار بودند و رساننده پیام‌های بزرگی بودند. حفظ این اشعار به آنها در تمام عمر کمک می‌کرد که به اخلاقیات و روش‌های پسندیده روی بیاورند.

وی در پایان تأکید کرد: خوشبختانه در چند دهه اخیر جهش خوبی در زمینه ادبیات کودک و نوجوان داشتیم. شاعران و نویسندگان خوبی در این مدت ظهور کرده و آثار ارزنده‌ای خلق کردند. این آفرینش‌های ادبی بسیار مناسب کودکان و نوجوانان است نسبت به آثاری که از آن سوی مرزها وارد کشور می‌شود.

بازار کودک و نوجوان در سال‌های اخیر به عنوان یکی از دغدغه‌های اصلی فعالان فرهنگی مطرح است. برخی از کارشناسان بر این باورند که عرضه یک طرفه آثار خارجی به بازار ایران زیر سایه عدم نظارت نهادها و سازمان‌های مسئول، گذشته از تأثیر سویی که این روند بر معیشت نویسندگان ایرانی ایجاد کرده، بر ذهن مخاطبان نیز تأثیرات منفی قابل توجهی خواهد گذاشت. با وجود این دغدغه که یک دهه است بارها و بارها مطرح شده، هنوز آمار و تحقیق مشخصی از سوی نهادهای ذی‌ربط در خصوص چرایی این افزایش، تأثیرات سوء آن و حتی افزایش یا کاهش ژانرهای مختلف وجود ندارد یا حداقل تا الان ارائه نشده است.