کتابی برای کنشگران عرصه تربیت کودک

محمد شهریاری می‌گوید مخاطب کتاب «تربیت کودک»، مربیان، معلمان (دبستان) و طراحان و برنامه‌ریزان عرصه آموزش و تربیت کودک و نیز به‌طور خاص والدین و خانواده است.

خبرگزاری مهر- گروه فرهنگ و ادب - فاطمه نعمتی: رهبر انقلاب درباره کودکان معتقدند «کودکان جهان همچون جوانه‌های امیدبخشی هستند که دست‌مایه حیاتشان بذر پاکیزه فطرت است و بستر رشدشان زمین مستعد خانواده و سپس جامعه؛ اما این جوانه‌های لطیف و حساس، تنها به یاری مراقبت‌های دلسوزانه، تربیت و در پرتوی خورشید حیات‌بخش حقیقت شکوفا میشوند و به بار می‌نشینند.»

این اندیشه، جایگاه بزرگ تربیت کودکان را در دلِ خانواده و جامعه نشان می‌دهد و به حق نیز می‌توان آن را با توجه به شرایط امروز جوامع مختلف، صحیح و عمیق دانست. خانواده‌ها در جهان امروز دچار تغییر و تحولاتی شده‌اند که تربیت کودکان نیز تحت‌تأثیر آن قرار گرفته است. همچنین، نهادهای مرتبط به تربیت و پرورش کودکان مانند مدرسه نیز دست‌خوش تغییراتی شده‌اند که اثری عمیق بر رشد ذهنی، عاطفی و اخلاقی کودکان گذاشته است. بنابراین امروز بیش از هر زمان دیگری باید امر تربیت کودکانی سالم و کارآمد برای جامعه را مهم دانست.

کتاب «تربیت کودک» که این امر را در اندیشه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای بررسی کرده و به مخاطبان عرضه می‌کند، به‌تازگی و در 280 صفحه به کوشش انتشارات انقلاب اسلامی منتشر شده است. محمد شهریاری، عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان و گردآورنده این کتاب، هدف تألیف و انتشار این کتاب را توسعه و ارتقای دانش و مهارت‌های تربیتی افراد مؤثر در تربیت کودکان می‌داند و در این‌باره با ما گفت‌وگو کرده است. این گفت‌وگو را در ادامه می‌توانید بخوانید:

کتاب «تربیت کودک» با چه هدفی گردآوری و منتشر شده است؟

هدف کلی تألیف این کتاب، توسعه و ارتقای دانش و مهارت‌های تربیتی همه کسانی است که به نحوی با موضوع تربیت کودکان سروکار دارند. بنابراین کتاب «تربیت کودک» با دغدغه تجهیز مربیان، معلمان و طراحان و برنامه‌ریزان عرصه آموزش و تربیت کودک و نیز به‌طور خاص برای تمهید نگرش و رفتار عالمانه و آگاهانه والدین نسبت به موضوع خطیر تربیت اسلامی کودکان تألیف و منتشر شده است.

بر این اساس کتاب تربیت کودک با هدف ارائه الگویی کاربردی برای تعلیم و تربیت در دوره کودکی مبتنی بر اندیشه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای (مد ظله‌العالی) تألیف شده است. البته کاربردی‌بودن آن به معنای تنزل از ادبیات علمی و مواجهه نادقیق و غیرعالمانه با موضوع تربیت به مانند برخی کتاب‌های بازاری و اصطلاحا زرد در حوزه تعلیم و تربیت کودک نیست. برای تحقق این وجه کاربردی‌بودن کتاب، مراجعه به اندیشه رهبر انقلاب نیز به شکل هدفمند انتخاب شده است که بر می‌گردد به ظرفیت‌های اندیشه ایشان.

مباحث این کتاب از بیانات منتشرنشده رهبر انقلاب است. این بیانات چه بازه‌های زمانی را در بر می‌گیرد؟

مباحث این کتاب علاوه‌بر بیانات و پیام‌های منتشرشده، بسیاری از پیام‌ها و بیانات تربیتی ایشان را نیز که تاکنون منتشر نشده است، دربردارد. علاوه‌بر این، بخشی از مباحث درس خارج فقه نیز که به مباحث تربیتی پرداخته و تاکنون متن رسمی آن منتشر نشده است، در این کتاب بررسی شده است.

از حیث زمان به‌طور کلی مباحث کتاب مربوط است به بیانات و پیام‌های ابتدای دهه 60 تا سال‌های اخیر؛ اما درخصوص بازه زمانی بیانات اشاره شده در سؤال شما باید عرض کنم بیانات منتشرنشده استفاده شده در متن کتاب، عمدتا مربوط است به بیانات و پیام‌های دهه 60 و البته دروس خارج فقه در دهه‌های اخیر.

محورهای کتاب چیست؟

کتاب «تربیت کودک» پنج محور اصلی دارد. «چیستی تربیت و مختصات آن»، «عرصه‌ها و اهداف تربیت»، «اصول تربیت در دوره کودکی»، «رویکردهای برنامه آموزش کودک» و «ضوابط تولید محصولات آموزشی و تربیتی کودک» از محورهای اصلی این کتاب هستند. علاوه‌بر این، با تلخیص و استخراج لب مباحث این محورها، فصلی در کتاب با عنوان «طرح کلی اندیشه تربیتی معظم له» تدوین شده است که در جای خود جالب توجه بوده و ادراک کلی و اجمالی مباحث کتاب را برای مخاطب بسیار آسان کرده است.

مخاطبان ویژه کتاب چه کسانی هستند؟

مخاطب کتاب هر کنشگری در عرصه تربیت کودک است. به عبارت دیگر مخاطب کتاب مربیان، معلمان (دبستان) و طراحان و برنامه‌ریزان عرصه آموزش و تربیت کودک و نیز به‌طور خاص والدین و خانواده است. در واقع، مباحث کتاب به نحوی سطوح مختلف مخاطبانی را که با موضوع تعلیم و تربیت کودکان سروکار دارند، پوشش می‌دهد.

علاوه‌بر مباحث بنیادی نظیر کودک‌شناسی، چیستی تربیت کودک، اهداف و عرصه‌های تربیت کودک و اصول و قواعد آن که برای هر کنشگر عرصه تربیت کودک از والدین تا طراح و برنامه‌ریز حوزه تربیت کودک در سطح کلان مفید و ضروری است، مباحث کاربردی کتاب نیز ناظر به سطوح مختلف مخاطب تدوین شده است. برای نمونه اگر کتاب درخصوص بهره‌گیری از شعر و قصه در تربیت کودک توصیه و نکته‌ای را بیان می‌کند، طبیعی است که این مضمون هم برای طراحان و برنامه‌ریزان عرصه آموزش و تربیت کودک قابل استفاده است هم برای مربیان و معلمان و هم برای والدین که کنشگر اصلی تربیت کودکان هستند.

یا در نمونه دیگر، با توجه به اینکه والدین، محصولات آموزشی و تربیتی کودکان‌شان را گزینش و انتخاب می‌کنند، پس اگر ضوابطی برای تولید محصولات حوزه کودک (مانند مطالب فصل 6) در کتاب پیشنهاد شده است، علاوه‌بر اینکه مخاطب آن تولیدکنندگان محصولات آموزشی و تربیتی کودکان است، به‌طور خاص این موضوع برای والدین نیز قابل استفاده است؛ چراکه والدین نیز باید آگاهی و مهارت لازم را درباره مدیریت صحیح مصرف آموزشی و تربیتی کودکان خود داشته باشند.

والدین چقدر می‌توانند از این کتاب در تربیت کودک‌شان استفاده کنند؟ آیا اندیشه‌های رهبر انقلاب درباره تربیت کودک (در صورت داشتن پیچیدگی مفاهیم) برای مخاطبان عمومی مثل مادران و پدران، ساده‌سازی شده است؟

با وجود اینکه کتاب از دایره ادبیات تخصصی تربیت خارج نشده و با ادبیات تخصصی دانش تعلیم و تربیت نگارش شده، اما با زبان ساده، گویا و یک ساختار و چارچوب بسیار منطقی و قابل فهم نگارش شده است. در فصل اول نیز همه مباحث کتاب با ادبیاتی ساده، روان و بیانی اجمالی به شکل خلاصه بیان شده است. وجه کاربردی و عملیاتی‌بودن بخش زیادی از مباحث کتاب نیز کاربرد آن توسط پدران و مادران را آسان کرده است.

ناگفته نماند به هر حال برای فهم آگاهانه و صحیح از موضوع تربیت کودک و سازوکار آن، فارغ از مباحث عملیاتی، ضروری است والدین با حداقل مباحثی نظیر معنای تربیت، اهداف تربیت و اصول و قواعد کلی تربیت نیز هر چند به نحو اجمالی آشنا شوند. بنابراین هر فردی که به نحوی با موضوع تربیت سروکار دارد، ناچار است قدری وارد ادبیات تخصصی موضوع تربیت شده و مفاهیم کلیدی آن را به‌طور تخصصی بداند. هر چقدر که این اشراف تخصصی‌تر و عمیق‌تر باشد، توفیقات افراد در زمینه تربیت مقدورتر و بیشتر خواهد بود. همان‌گونه که وقتی به‌عنوان مثال انسان وارد عرصه تخصصی مانند اقتصاد و فعالیت‌های اقتصادی می‌شود نمی‌تواند به فهم عرفی و عامیانه از موضوعاتی نظیر تورم، رکود، مدیریت مالی، سرمایه‌گذاری و... تکیه کند؛ بلکه لازم است تا حد امکان فهم این مفاهیم را به‌طور علمی و تخصصی دنبال کند.

باید توجه داشت تربیت، یک مهارت و هنر نسبتا پیچیده است که برای آموختن آن انسان نیاز به دانش، کسب مهارت و فهم تخصصی از موضوع تربیت و مسائل آن دارد و با نگرش‌های ساده‌انگارانه یا عامیانه نمی‌توان با شرایط پیچیده امروز به‌خوبی از پس امر خطیر تربیت کودکان برآمد. بنابراین هیچ‌کس نمی‌تواند خود را بی‌نیاز از آموزش و کسب مهارت در موضوع تربیت تلقی کند.

مباحث کتاب چقدر با امکانات و شرایط جامعه امروز متناسب است؟ (مانند درنظرگرفتن تکنولوژی‌هایی که بچه‌ها از بدو تولد با آن‌ها سروکار دارند، والدین شاغل، خانواده‌های تک‌فرزند و...)

آنچه کتاب مذکور را در حوزه دانش تربیت اسلامی ممتاز و متمایز و شاید بی‌نظیر می‌کند این است که در این کتاب ما به اندیشه کسی تکیه داریم که علاوه‌بر اینکه ایشان عالم اسلام‌شناس و فقیه و مفسر قرآن و شارحی قابل اعتماد برای متون دینی است، به‌علت جایگاه حقوقی در اوایل انقلاب و پس از آن، اشراف کامل به مسائل روز دارد، انتزاعی حرف نمی‌زند و درگیری عمیق ایشان با مسائل و چالش‌های میدانی اجتماع و حاکمیت از پیش از انقلاب اسلامی تاکنون، اندیشه ایشان در حوزه‌هایی نظیر تعلیم و تربیت را روزآمد ساخته و بیانات ایشان مملو از اشارات و توصیه‌های کاربردی و عملیاتی با عنایت به چالش‌ها و مسائل جامعه در شرایط و وضعیت کنونی است. بنابراین چون ایشان در اندیشه‌ورزی، مسئله‌محور است و از مسائل و چالش‌ها و شرایط روز جامعه کاملا آگاه و بلکه به نحو کلان مشغول مدیریت آن است، مباحث کتاب متناسب وضعیت امروز است.

بر این اساس خوشبختانه مباحث این کتاب از مباحثی که جنبه بینشی دارد و نگرش مربیان و والدین را نسبت به مقوله تربیت ارتقا داده یا عمق می‌بخشد تا مباحث بسیار عملیاتی و کاربردی، امتداد یافته است. برای نمونه هم مباحث کلی مثل معنای تربیت و میزان و سهم عواملی نظیر خانواده و مدرسه در تربیت کودک بحث شده است، هم مباحثی بسیار کاربردی در حوزه مصرف فرهنگی کودکان یا ضوابط تولید محصولات آموزشی و تربیتی کودکان یا مباحثی نظیر دستورالعمل‌های کلی که والدین باید در محیط خانه درخصوص تربیت کودکان مراعات کنند.

علاوه‌بر این مباحث، این کتاب به لایه‌ها و ابعاد مختلف زندگی امروزی کودکان توجه کرده که در جای خود کتاب را منحصربه‌فرد و آن را دارای ویژگی ممتازی کرده است. همچنین در مباحث این کتاب به ابعاد مختلف رشد کودکان نظیر تربیتی، اعتقادی و اخلاقی آن‌ها توجه شده و هم به حیات اجتماعی و سیاسی آن‌ها و هم به تربیت علمی و شناختی کودکان. در کنار این موارد، کتاب به موضوع کاربست ابزارهای رسانه‌ای و هنری و موضوع فضای مجازی در تعلیم و تربیت کودکان نیز پرداخته است. این نکته با مرور اجمالی فصول 5 و 6 کتاب قابل احراز است.