کتاب جدید محمدرضا شفیعی کدکنی در آستانه چاپ

به گزارش گروه فرهنگی خبرگزاری دانشجو، تازه‌ترین کتاب محمدرضا شفیعی کدکنی، استاد نامدار زبان و ادب فارسی، با عنوان «مقامات حاتمی» از سوی نشر سخن در آینده نزدیک منتشر خواهد شد. کتاب حاضر که به مناقب ضیاءالدین حاتمی جوینی می‌پردازد، با مقدمه و تصحیح شفیعی کدکنی در دسترس علاقه‌مندان به ادبیات عرفانی و متون کهن قرار می‌گیرد. مقامات حاتمی را می‌توان از متون ناشناخته و کمتر پرداخته شده در ادب عرفانی به شمار آورد. نجیب مایل هروی پیش از این در کتابی با عنوان «از طریقت حاتمی تا پیشه‌های هرایی» که از سوی نشر نو منتشر شده، به این متن پرداخته و آن را در نهایت ناشناختگی و گمنامی توصیف کرده است.

درباره ضیاءالدین ابوبکر حاتمی جوینی چه می‌دانیم؟

«مقامات حاتمی» را می‌توان در زیر مجموعه تذکره‌ها تعریف کرد. اگر تذکره‌ها را به دو گروه عمومی و فردی تقسیم کنیم، این کتاب در گروه دوم قرار می‌گیرد و به بیان احوال و اقوال این عارف می‌پردازد. برخی از پژوهشگران برای این دسته از تذکره‌ها عنوان «پیرنامه» به کار برده‌اند؛ یعنی آثاری که به اقوال و احوال یک پیر و مراد می‌پردازد و در عین حال می‌توان در کنار آن، از مسائل اجتماعی و حوادث پیرامونی آن عصر نیز مطلع شد. درباره ضیاءالدین ابوبکر حاتمی جوینی، از مشایخ خراسان در قرن ششم هجری قمری تذکره‌ای با عنوان مناقب حاتمی جوینی شیرازی به رشته تحریر در آمده است. از نگارنده مناقب حاتمی که از مریدان ضیاءالدین جوینی بوده، نامی ذکر نشده ولی از متن اثر برمی‌آید که وی مرید مستقیم شیخ بوده و اثرش را بر مبنای دیده‌ها و گاهی شنیده‌هایش تألیف کرده است. این پیرنامه علاوه بر شناساندن خاندانی عارف و سلسله ناشناخته حاتمیه در خراسان، مخاطب را با تعدادی از مشایخ گمنام قرن ششم و هفتم، برخی از رویداد‌های تاریخی نیز اشاره می‌کند. در این اثر دو نامه دیوانی و اجتماعی نگاشته شیخ حاتمی، تعدادی شعر و ملفوظات یکی از مشایخ قرن ششم درج شده است.

تصوف در خراسان

تصوف در تاریخ اسلام و ایران بسیار مهم بوده، چنانکه از دید پژوهشگران، ایران از نخستین مراکز پرورش تصوف به شمار می‌رفته است. پیش از ظهور اسلام، بین‌النهرین و خراسان محل ورود اندیشه‌های جدید به ایران بودند و منطقه خراسان از اندیشه‌های عرفانی چینی و هندی تأثیر پذیرفت که از اوایل دوران ساسانی از مرز‌های شرقی و شمالی خراسان به ایران راه یافته بودند. هرچند برخی معتقدند که تصوف از ابتدای اسلام شکل گرفته است، اما پژوهشگرانی بر این باورند که تصوف تا اواخر سده دوم هجری در قلمرو مسلمانان نبوده و بیشتر کسانی که به صوفی مشهور شدند، مؤمنان زاهد و گوشه‌نشینی بودند که آنان را نمی‌توان «صوفی» خواند. با این حال به نظر می‌رسد تصوف از قرن سوم و با شکل‌گیری حکومت میانه‌رو طاهریان در خراسان شکل گرفت و رفته‌رفته رواج یافت؛ به طوری که به مهمترین پایگاه و مرکز عرفان اسلامی تا قرن هفتم تبدیل شد. قرن پنجم را می‌توان اوج تصوف خراسان دانست؛ دوره‌ای که عرفان اسلامی قدم به وادی زبان و ادبیات فارسی گذاشت و زمینه را برای خلق ماندگارترین آثار ادب فارسی به وجود آورد و در قرن ششم، با آثار بزرگانی، چون سنایی و عطار گسترش و قوام یافت. تفاوت تصوف خطه خراسان با دیگر مناطق ایران تصوف هر منطقه تابع ویژگی‌های اخلاقی و فکری و نیز احوال معنوی شیخ بزرگی است که در آنجا سکوت داشته است. با این حال به نظر می‌رسد آداب عارفان منطقه خراسان با روش‌های صوفیان دیگر مناطق تفاوت‌هایی دارد. از جمله آنکه در این سرزمین سلسله طریقتی به وجود نیامد و طریقه و روش تربیتی بزرگانی، چون ابوسعید ابوالخیر که از تأثیرگذاران عرفان اسلامی خراسان بود، با درگذشت او به پایان رسید. اساس مکتب خراسان را تلفیق شریعت و طریقت و مبارزه با انحراف در تصوف می‌دانند و برخی از پژوهشگران معتقدند که عرفان اصیل در این مکتب با حضور افراد کم‌نظیری، چون خرقانی، ابوسعید و... رونق گرفت. از جمله ویژگی‌های مهم این مکتب، باطن‌گرایی و عمل به احکام و آداب تصوف است نه اکتفا به رعایت ظواهر.