آشنایی با مناسک 13گانه حج تمتع

به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم، با آغاز موسم حج و فرا رسیدن هشتم ذی‌الحجه که «یوم الترویه» نام دارد، مناسک حج رسماً آغاز می‌شود. بر این اساس طبق تقویم عربستان سعودی روز گذشته هشتم ذی‌الحجه بود و هزاران زائر خود را برای به جا آوردن اعمال حج آماده کردند.

مناسک حج 13 مرحله دارد؛ نخستین عمل از مناسک عمره و حج را «اِحرام» می‌گویند؛ احرام با نیت و تلبیه و پوشیدن دو جامه احرام صورت می‌گیرد و باید در مکان‌های مشخصی که شرع، تعیین کرده است انجام شود. 

این مکان‌ها که «میقات» نام دارد با توجه به اختلاف راه‌هایی که حجاج از آنها به طرف مکه معظمه می‌روند، تعیین می‌شود؛ نخستین میقات، مسجد شجره است که در نزدیکی مدینه واقع شده است. این مسجد، میقات زائرانی است که از راه مدینه عازم حج می‌شوند بنابراین آن دسته از زائران ایرانی که به صورت «مدینه قبل» از مدینه به مکه مشرف می‌شوند، در مسجد شجره محرم می‌شوند.

دومین مرحله، وقوف در عَرَفات

حاجی، پس از احرام در مکه، باید روانه وقوف درعرفات شود. مراد از وقوف، بودن در آن مکان است چه سواره یا پیاده، نشسته یا خوابیده، یعنی حاجی باید آن روز را در صحرای عرفات بماند و از آنجا خارج نشود.

همچنین لازم است از ظهر روز نهم ذی‌الحجه تا مغرب همان روز در عرفات بماند. اما تأخیر وقوف ازاول وقت به اندازه خواندن نماز ظهر و عصر و مقدمات آن اشکال ندارد.

وقوف به عرفات و سایر اعمال حج، بجز طواف و نماز نیاز به طهارت (وضو یا غسل) ندارد. ولی مستحب است.

4 در عرفات، کار دیگری بجز بودنِ در آنجا واجب نیست، ولی مستحبات بسیاری دارد، و از بهترین مکان‌ها برای استجابت دعاست و بهترین دعاها در آن مکان دعای معروف ابا عبدالله الحسین (علیه السلام) و امام زین العابدین (علیه السلام) در آن روز است.

سومین مرحله، وقوف در مشعرالحرام

بعد از مغرب روز نهم ذی‌الحجه (شب عید قربان) حاجیان از عرفات خارج می شوند و برای انجام عملی دیگر از اعمال حج به طرف مشعر الحرام (مُزدلفه) حرکت می‌کنند.

وقتی که حاجیان به مشعرالحرام رسیدند، وقت وقوف، از طلوع فجر عید قربان است تا طلوع خورشید و احتیاط آن است که از وقت رسیدن به مشعر در شب قصد وقوف کند.

در مشعر بجز ماندنِ در آنجا کار دیگری واجب نیست گرچه مستحبات بسیاری دارد و از جمله آنها ذکر الهی گفتن و جمع‌آوری سنگریزه برای رمی جمرات است.

چهارمین مرحله، رمی جمره عقبه 

پس از طلوع آفتاب روز دهم ذی‌الحجه (عید قربان) حجاج برای انجام بقیه اعمال حج از مشعرالحرام بیرون آمده و روانه مِنا می‌شوند و اولین عمل از اعمال منا را که رَمی جمره عقبه است باید انجام دهند.

در آخر مِنا سه ستون سنگی وجود دارد که اولین ستون، «جمره اُولی» و دومین آنها «جمره وُسطی» و سومی را «جمره عُقبی یا عَقَبه» می نامند، اولین کار واجب در روز عید قربان زدن هفت عدد ریگ به جمره عقبه است.

هفت سنگ باید به ستون بخورد، ولی لازم نیست پشت سر هم باشد، پس اگر دو عدد به ستون بخورد و سومی نخورد و چهارمی بخورد، تنها سه عددی که به ستون خورده به حساب می‌آید و اگر شک کند هفت عدد خورده یا نه، باید به قدری بزند تا یقین کند هفت عدد به جمره خورده است.

سنگ‌ریزه‌ها باید اینگونه باشد:

زیاد بزرگ یا ریز نباشد، بلکه به اندازه‌ای باشد که به آن ریگ بگویند.

از منطقه حرم باشد، مثلا مشعرالحرام، منی یا شهر مکه

قبلا برای رمی از آن استفاده نشده باشد.

مباح باشد، (غصبی نباشد)

بانوان، کودکان، بیماران و پیرمردان می‌توانند، شب عید قربان پس از نصف شب و قبل از اذان از مشعرالحرام خارج شوند و اگر نمی‌توانند رمی جمره را در روز انجام دهند، می‌توانند همان شب رمی جمره عقبه را انجام دهند.

پنجمین مرحله، قربانی

پس از سنگ زدن به جمره عَقبه، حجاج برای انجام یکی دیگر از واجبات حج، به قربانگاه رفته، و یک شتر یا گاو، یا گوسفند قربانی می‌کنند.

ذبح یک حیوان برای چند نفر حاجی کفایت نمی‌کند و یک حیوان کمتر چیزی است که به عنوان یکی از اعمال حج باید ذبح کرد، اما هر چه بیشتر ذبح کنند افضل است.

حیوان قربانی شرایطی دارد که به تفصیل در کتاب احکام و مناسک حج آمده است، افرادی که برای انتخاب قربانی به قربانگاه می روند لازم است آن شرایط را بدانند، در این نوشته به طور مختصر به آنها اشاره می کنیم:

* سالم باشد (مریض نباشد).

* معیوب و ناقص العضو نباشد.

* کوری یا لنگی واضح نداشته باشد.

* دُم بریده نباشد.

* گوش بریده و شاخ شکسته نباشد.

* لاغر نباشد.

* اخته نشده باشد; (بیضه‌هایش را بیرون نیاورده باشند).

* سن آن کامل باشد; اگر میش است یک سال آن و اگر بز است دو سال آن کامل شده باشد.).

اگر حاجی پس از ذبح شک کند و حتی اگر احتمال دهد که حیوان ناقص بوده یا سایر شرایط را نداشته اعتنا نکند.

کسی که حلق یا تقصیر نکرده و حتی برای خود حیوانی را ذبح نکرده می‌تواند برای دیگری ذبح کند.

ششمین مرحله، حلق یا تقصیر

پس از قربانی، حاجی باید حلق کند، یعنی موهای سر خود را بتراشد، یا تقصیر کند، یعنی مقداری از مو و ناخن خود را بچیند.

با انجام این عمل تمام محرمات احرام بر او حلال می‌شود، بجز حرام بودن زن و مرد بر یکدیگر و استفاده از بوی خوش، که آنها هم با انجام بقیه اعمال حلال خواهد شد و در برخی موارد صید نیز حرام است. بنابر‌این، پس از تراشیدن سر یا تقصیر می‌تواند لباس احرام را بیرون آورده و لباس معمولی خود را بپوشد.

مردانی که سال اول حج آنهاست، بنا بر احتیاط واجب باید سر بتراشند و تقصیر کفایت نمی‌کند، ولی افرادی که بار اول آنها نیست می‌توانند تقصیر کنند یا سر بتراشند.

بانوان باید تقصیر کنند.

محل حلق یا تقصیر مِنا است.

زمان حلق یا تقصیر، تا روز سیزدهم ذی‌الحجه است، گرچه احتیاط واجب آن است که روز عید انجام شود.

اگر حاجی برای قربانی به کسی وکالت دهد، تا وکیل او قربانی نکرده، نمی تواند حلق یا تقصیر کند، بنابر این کسانی که خود به قربانگاه نمی‌روند، باید صبر کنند تا به آنها اطلاع داده شود که قربانی انجام شده و پس از اطمینان به ذبح شدن حیوان حلق یا تقصیر کنند.

کسی که خودش حلق یا تقصیر نکرده، نمی‌تواند موی شخص دیگری را بچیند یا بتراشد.

هفتمین مرحله، طواف حج

پس از انجام اعمال مِنا در روز عید قربان، حاجی باید بار دیگر برای انجام پنج عمل از اعمال حج به مکه برگردد، گرچه وقت این اعمال تا پایان ماه ذی‌الحجه است و می‌تواند در مِنا بماند برای بقیه اعمالی که در مِنا شب‌های یازدهم و دوازدهم و روزهای یازدهم و دوازدهم انجام می‌شود و بعداز ظهر روز دوازدهم از منا خارج شود و برای بقیه اعمال به مکه بیاید.

هشتمین مرحله، نماز طواف حج

پس از انجام طواف حج، باید دو رکعت نماز، به نیت نماز طواف حج بخواند.

کیفیت نماز طواف حج:

1 - به همان نحو است که در نماز طواف عمره تمتع گذشت بدون هیچ تفاوت مگر در نیت که در اینجا باید به نیت نماز طواف حج بجا آورد.

2 - مانند نماز صبح است، ولی حمد و سوره را می‌تواند بلند یا آهسته بخواند.

وقت نماز طواف حج نیز بعد از طواف و قبل از سعی است.

برای مکان نماز طواف حج نیز کافی است در هر نقطه‌ای که عرفاً بگویند پشت مقام است گرچه از مقام دور باشد نماز را بخواند بلکه در این صورت بعید نیست که نماز در هر جای مسجدالحرام صحیح باشد‌.

نهمین مرحله، سعی بین صفا و مروه

پس از انجام نماز طواف حج، باید هفت مرتبه فاصله بین «صفا» و «مَروه» را که امروزه به صورت سالنی ساخته شده و کنار مسجدالحرام قرار دارد بپیماید.

کیفیت سعی‌:

1 - به همان نحو است که در سعی عمره تمتع گذشت بدون هیچ تفاوت مگر در نیت که در اینجا باید به نیت سعی حج بجا آورد‌.

2 سعی، باید از «صفا» آغاز و به «مروه» ختم شود.

3 پیمودن فاصله «صفا» تا «مروه» یک مرتبه و برگشتن از «مروه» به «صفا» مرتبه دوم به حساب می آید; بنابراین هفت شَوطِ سعی بر «مروه» ختم می‌شود.

4 نشستن و استراحت کردن و رفع خستگی بر صفا و مروه و در بین آنها جایز است و اگر در بین سعی باشد، باید از همانجا که سعی را قطع کرده است، ادامه دهد.

5 سعی بین صفا و مروه لازم نیست با وضو و طهارت انجام شود، گرچه احتیاط مستحب است.

6 سعی در طبقه دوم، چون بالاتر از دو کوه می باشد اشکال دارد.

* شوط در لغت به معنای نهایت دویدن تاهدف و در اینجا به معنی یک بار دور زدن اطراف کعبه و یک بار پیمودن فاصله صفا تا مروه، یا مروه تا صفا است.

دهمین مرحله، طواف نساء

پس از انجام سعی باید هفت مرتبه به نیت طواف نساء دور خانه کعبه که در مسجدالحرام است بگردد.

کیفیت طواف نساء‌:

1 - به همان نحو است که در طواف عمره تمتع گذشت بدون هیچ تفاوت مگر در نیت که در اینجا باید به نیت طواف نساء بجا آورد‌.

2 - طواف نساء و نماز آن اختصاص به مردان ندارد‌، بلکه بر تمام کسانی که حج به جا می‌آورند واجب است‌.

3 - پس از سعی لازم نیست فوراً طواف نساء را بجا آورد و تأخیر انداختن آن حتی تا چند روز بعد هم اشکال ندارد‌.

4 طواف را باید از مقابل گوشه‌ای از کعبه که حَجرُالاَسوَد در آن است آغاز کند و در همان جا به پایان ببرد.

5 خانه کعبه، در حال طواف باید در طرف چپ طواف کننده باشد، بنابراین اگر در حال حرکت رو به کعبه باشد، یا عقب عقب برود صحیح نیست.

6 انسان باید همانطوری که همه مسلمانان طواف می کنند بدون دقتهای اهل وسوسه طواف را از مقابل حجرالاسود شروع کند و ادامه دهد و ایستادن مقابل حجرالاسود در هر دور لازم نیست.

7 طواف کننده باید به دور «حِجرِ اسماعیل» هم بگردد، یعنی در هنگام طواف، داخل «حِجر» نرود.

8 - برای مطاف حدی وجود ندارد و تا هر جای مسجدالحرام که طواف در آن طواف کعبه صدق کند، طواف مجزی است، بلی مستحب است که اگر اضطرار و ازدحام نباشد بین کعبه و مقام ابراهیم انجام دهد‌.

9 اگر انسان بر اثر بیماری یا پیری یا زیادی جمعیت نتواند در این محدوده طواف کند، طواف در خارج این حد اشکال ندارد.

10 طواف کننده باید با طهارت طواف کند یعنی با وضو باشد و غسلی برعهده او نباشد و نیز بدن و لباس وی پاک باشد، همانگونه که نماز می‌خواند.

یازدهمین مرحله، نماز طواف نساء

پس از انجام طواف نساء، باید دو رکعت نماز، به نیت نماز طواف نساء بخواند.

کیفیت نماز طواف نساء:

1 - به همان نحو است که در نماز طواف عمره تمتع گذشت بدون هیچ تفاوت مگر در نیت که در اینجا باید به نیت نماز طواف نساء بجا آورد.

2 - مانند نماز صبح است، ولی حمد و سوره را می تواند بلند یا آهسته بخواند.

وقت نماز طواف نساء نیز بعد از طواف نساء است .

مکان نماز طواف نساء نیز کافی است در هر نقطه‌ای که عرفاً بگویند پشت مقام است گرچه از مقام دور باشد نماز را بخواند بلکه در این صورت بعید نیست که نماز در هر جای مسجدالحرام صحیح باشد .

1 - پس از انجام نماز طواف نساء زن بر مرد و مرد بر زن که به واسطه احرام‌، حرام شده بود ، حلال می‌شو‌د.

2 بر تمام افراد بالغ و عاقل واجب است که نمازها را به طور صحیح یاد بگیرند تا تکلیف الهی را درست انجام دهند; به خصوص کسی که قصد عمره یا حج دارد باید نماز خود را تصحیح کند، تا تمامی نمازها که از جمله آنها نماز طواف است، به طور صحیح انجام شود.

3 بنابراحتیاط واجب باید پس ازطواف، نماز طواف را زود بجا آورد به طوری که مردم نگویند بین آنها فاصله شده است.

4 جایز است نماز طواف مستحب را هر جای مسجدالحرام که بخواهد بجا آورد.

دوازدهمین مرحله، بیتوته در مِنا

یکی دیگر از واجبات حج، بیتوته (ماندن در شب) در مِناست.

تمام حجاج، چه آنها که برای اعمال بعد از منا به مکه رفته‌اند و چه آنها که به مکه نرفته اند و در مِنا مانده‌اند، باید شب یازدهم ذی‌الحجه و شب دوازدهم را از غروب آفتاب تا نیمه شب، با قصد قربت در منا باشند، بنابراین آنها که به مکه رفته اند باید قبل از غروب به منا برگردند اما بر این افراد ماندن در منا واجب نیست:

* بیماران و پرستاران آنها و دیگر کسانی که ماندن در آنجا برایشان مشقت داشته باشد.

* کسانی که در مکه تمام شب از اول آن تا صبح به عبادت خدا مشغول باشند و کار دیگری بجز کارهای ضروری نکنند.

* کسانی که ترس آن دارند اگر در منا بمانند اموالی از آنها در مکه از بین برود.

3 کسی که بیتوته در منا را ترک کند، باید برای هر شب یک گوسفند قربانی کند، اما بر کسی که تمام شب را در مکه به عبادت مشغول بوده، کفاره واجب نیست.

سیزدهمین مرحله، رمی جمرات سه‌گانه

در روز یازدهم و دوازدهم ذی‌الحجه حجاج باید به هریک از سه ستون هفت عدد سنگ بزنند.

وقت رمی: از طلوع آفتاب تا غروب است. (چه در روز عید یا در این ایام).

رمی در شب جایز نیست (مگر کسی که عذر داشته باشد و نتواند در روز رمی کند) و اگر مثلاً روز یازدهم، رمی را ترک کرد، باید فردای آن روز قبل از رمی همان روز، رمی روز گذشته را قضا کند.

* کیفیت رمی: همانگونه که در رمی جمره عقبه بیان شد.

* ترتیب رمی: ابتدا باید به جمره اولی سنگ زد و سپس به وسطی و بعد از آن به جمره عقبه.

در روز دوازدهم ذی‌الحجه، بعد از ظهر شرعی حجاج می‌توانند از مِنا خارج شوند، ولی چنانچه کسی آن روز از مِنا نرود تا آفتاب غروب کند، باید شب سیزدهم را نیز در منا بماند و روز سیزدهم جمرات سه گانه را رمی کند.