آمار جالب تعداد خانه‌ها و جمعیت تهران در دوران ناصرالدین‌شاه
در این سرشماری همچنین تعداد غلام‌سیاه، کنیز، تعداد دایه، خدمتگزار، گیس‌سفید (زنانی که از فقر برای خدمت در منازل مردم می‌ماندند)، عده قاجار، تعداد تهرانی‌الاصل‌ها، تعداد شهرستانی‌هایی که به تهران آمده‌اند، تعداد دکان‌های خبازی [نانوایی]، تعداد مساجد و تکایا، تعداد مدارس و حمام‌ها، کاروانسراهای تجارتی و غیرتجارتی، تعداد یخچال‌ها، کوره‌پزخانه‌ها، اصطبل‌ها تعیین شد.
در اسفند 1349 به مناسبت سرشماری نفوس و مسکن که به‌زودی قرار بود انجام شود، «میری» یکی از کارشناسان مطلع امر سرشماری که در سازمان آمار مشغول به کار بود و تا پیش از آن در سه سرشماری 1318، 1341 و 1345 شرکت داشت درباره تاریخچه‌ای از آمارگیری در ایران اطلاعات ذی‌قیمتی را در اختیار خبرنگاران روزنامه اطلاعات گذاشت. بخش‌هایی از گفته‌های او را که به نخستین سرشماری ایران در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار برمی‌گردد به نقل از روزنامه اطلاعات مورخ سه‌شنبه 25 اسفند 49 می‌خوانید:
به گزارش خبر آنلاین؛ ناصرالدین‌شاه اولین شخصی بوده که در دوره قاجاریه به فکر سرشماری افتاده و اسنادی که در دست است معلوم می‌دارد که وی صورتی از جمعیت ولایات را طی دستوری از حکام وقت خواسته است و در سرشماری که بر مبنای این دستور به عمل آمده تعداد نفوس ولایات و کوچه‌ها، شهرها و ساکنین منازل تحقیق شده در دوره میرزا حسین‌خان سپهسالار دستورالعمل جامعی برای سرشماری منابع مالی کشور به ماموران دولت صادر شد. در این دستورالعمل طرز احصاء خانواده‌ها و نفوس قراء و شهرستان‌ها به طور مشروح توضیح داده شده بود تا ماموران با توجه به آن آمار نفوس و احشام و اغنام را تهیه نمایند. قسمتی از این دستورالعمل به شرح زیر است.
از صغیر تا کبیر
هرکسی در قریه که ساکن است اعم از غریبه و بومی از مرد و زن و صغیر و کبیر خواه طفل شیرخوار گهواره باشد و یا آن‌که پیرمرد صدساله، خواه غنی باشد و صاحب ملک و زارع و کاسب و خوش‌نشین و عمله و بیگانه و صحیح‌الاعضا و شل و لنگ و یک‌چشم، زن باشد یا مرد، زن بی‌شوهر باشد یا اطفال یتیم بی‌پدر و مادر، رعیت قدیم یا جدیدی که از جای دیگر آمده باشد هرکس به هر صنف و صنعت که باشد مشخص نمایند تا ممکن است بر وجه تحقیق و اِلا از روی تخمین سن و سال آن‌ها را بنویسند و از این حکم احدی مستثنی نیست.
طبق اسناد موجود مسئول بررسی سرشماری آن وقت مهندس عبدالغفار (معلم کل علوم ریاضی دارالفنون) بود و همکارانش عبارت بودند از محمدحسین میرزا، علی‌خان ولد ملک‌الشعرا، علی‌خان ولد قاسم‌خان، میرزا علی‌اکبر و چند نفر دیگر. در آن سرشماری تهران به چهار منطقه تقسیم شده بود: ارگ مبارک و محله بازار، عودلاجان، چاله میدان، سنگلج.
مدت سرشماری از شانزدهم رمضان تا دوازدهم ذی‌القعده (2 ماه) تعیین شده بود.
نتیجه سرشماری مزبور به شرح زیر بود:
جمعیت تهران به جز سپاه 147.256 نفر
عده مردان بزرگ 53.972
عده زنان بزرگ 52.399
عده جوانان 19.269 نفر
تعداد خانه‌ها 9.580 باب
متوسط جمعیت در هر خانه 16 نفر (یک‌سوم از خانه‌ها جمعیتش بین 6 تا 7 نفر بودند)
یهودان شهر تهران 1.578 نفر
تعداد خانه‌های یهودیان 160 باب.
متوسط جمعیت در هر خانه یهود 10 نفر.
جمعیت زرتشتیان 123 نفر
جمعیت ارامنه 1.006 نفر
عده فرهنگی‌های تهران 130 نفر
صاحبان خانه‌های تهران 101.893 نفر
اجاره‌نشین‌ها 45.363 نفر
عده کسبه و ارباب حرفه و صنعت 420.648 نفر
عده خواجه و غلام‌سیاه 10.568 نفر.
در این سرشماری همچنین تعداد غلام‌سیاه، کنیز، تعداد دایه، خدمتگزار، گیس‌سفید (زنانی که از فقر برای خدمت در منازل مردم می‌ماندند)، عده قاجار، تعداد تهرانی‌الاصل‌ها، تعداد شهرستانی‌هایی که به تهران آمده‌اند، تعداد دکان‌های خبازی [نانوایی]، تعداد مساجد و تکایا، تعداد مدارس و حمام‌ها، کاروانسراهای تجارتی و غیرتجارتی، تعداد یخچال‌ها، کوره‌پزخانه‌ها، اصطبل‌ها تعیین شد و این نکته معلوم شد که آمار نوکرها یعنی اشخاص معطله که از علوم و حرف و صنایع بی‌بهره و محض عجز خود نوکری اختیار نموده‌اند رو به افزایش است.
طبق این سرشماری از زنان بزرگ 46.063 نفر بانوان خانه‌دار و عیال تجار و کسبه، و 2.525 نفر کنیز سیاه و 3.802 دایه و خدمتگزار از کل جمیعت غیرسپاهی ساکن تهران 2008 نفر قاجار و 39.245 نفر تهرانی، 9.955 نفر اصفهانی و 8.201 نفر آذربایجانی و 87.807 نفر متفرقه بوده‌اند.
تعداد طلاب مدارس 3.463 نفر و عده آن‌هایی که در تابستان به ییلاق می‌رفتند 8 هزار نفر بود.
آمار خانه‌ها و محلات
تعداد خانه‌های در ارگ مبارک سلطانی 195 باب، در عودلاجان 2.558 باب، در چاله میدان، 2.347 باب، در سنگلج 1.969 باب و در محله بازار 1.488 باب و در محلات خارج از شهر 1.024 باب و تعداد مساجد 47 باب و تعداد مدارس 35 باب، تعداد تکایا 34 باب، تعداد دکاکین خبازی 170 باب، تعداد حمام‌های عمومی 190 باب، تعداد کاروانسراهای تجاری و غیرتجاری 130 باب، تعداد یخچال‌ها 20 بالب، تعداد کوره‌پزخانه 70 باب، تعداد اصطبل‌های خصوصی 277 باب برآورد شده بود.
در این سرشماری جمعیت کل تهران اعم از سفید و سیاه 155.736 نفر تعیین و تذکر داده شده از این عده 8.480 نفر لشگری (5.508 نفر سرباز، 1.148 نفر غلام و پیشخدمت و غلام حاضر رکاب مبارک 700 نفر توپچی 420 سوار نصرت و 300 نفر سوار نظام 150 نفر زنبورکچی (موزیک)، 133 نفر موزکانچی (مزقانچی)، 221 نفر غلام مخصوص می‌باشند) همچنین آمار جمعیت غیرسپاهی آن زمان که در شش محله ساکن شده بود به صورت زیر است:
ارک مبارکه 3.014 نفر
عودلاجان 36.495 نفر
چاله‌میدان 34.547 نفر
سنگلج 29.673 نفر
محله بازار 26.674 نفر
محلات خارج از شهر 16.853 نفر
با توجه به این آمار و سرشاری می‌توان به‌خوبی وضع گذشته نه چندان دور تهران را به نسبت آن شهرهای دیگر ایران را مجسم کرد. شهرهایی که امروزه شور حیات در آن‌ها می‌جوشد و برای یک زندگی آسوده و مدرن آماده شده و می‌شوند...
از میان اخبار