از عصر برنز تا قرون وسطی؛ ردپای ناهنجاری‌های اقلیمی در ارومیه / آیا دریاچه ارومیه قبلا هم خشک شده بود؟

الهه جعفرزاده: خشکی دریاچه ارومیه، یکی از مهم‌ترین بحران‌های زیست‌محیطی ایران در دهه‌های اخیر، ممکن است پرسشی بنیادین را پیش روی ما قرار می‌دهد: آیا این دریاچه پیش‌تر نیز چنین خشکی‌هایی را تجربه کرده است؟

دکتر مهدی زارع، استاد پژوهشکده بین‌المللی زلزله‌شناسی، در گفت‌وگو با خبرآنلاین با تکیه بر داده‌های زمین‌شناسی در پاسخ به این پرسش می‌گوید: «سوابق دیرینه‌شناسی بلندمدت نشان می‌دهد که اگرچه دریاچه ارومیه به طور طبیعی مستعد نوسانات است، اما خشک شدن سریع فعلی یک پدیده جدید است که برای اولین بار به دلیل اقدامات انسانی رخ داده است.»

بنا به گفته زارع، تجزیه و تحلیل هسته رسوبی دریاچه در پژوهش‌های اخیر نشان داده که سابقه‌ای از تعادل آب دریاچه ارومیه در طول چند هزاره گذشته وجود دارد که امکان می‌دهد که تهدیدات اقلیمی طبیعی را از تغییرات فعلی و ناشی از فعالیت‌های انسانی تفکیک کنیم.

او در ادامه به سایر خشکی‌های رخ‌داده اشاره می‌کند: «دوره‌های کاهش قابل توجه سطح آب دریاچه ناشی از تغییرات اقلیمی، مربوط به ناهنجاری‌های اقلیمی منطقه‌ای یا جهانی نیز هست که منجر به کاهش بارندگی و یا افزایش تبخیر در حوضه دریاچه ارومیه شده است.

شواهد موجود در رسوبات دریاچه ارومیه خشکی مهمی تقریباً 4200 سال قبل همرمان با رویداد خشکی منطقه‌ای با یک افت قابل توجه سطح آب را نشان می‌دهد.

خشکی شدید دیگری با افت سطح آب تقریباً در 3100 تا 2700 سال قبل رخ داده و با عصر برنز - عصر آهن همزمان است با خشکی و کاهش کل منطقه مربوط بوده که به حوضه دریاچه ارومیه نیز گسترش یافته است.

خشکی شدید آخر تقریباً 1100 تا 800 سال قبل با ناهنجاری اقلیمی قرون وسطی همزمان است که این دوره با افزایش انواع گرده‌های زیستگاه شور و در نتیجه گسترش دشت‌های گلی شور نشان از پسروی دریاچه ارومیه دارد.»

او اضافه می‌کند: «حدود 200 سال قبل نیز در اوایل قرن نوزدهم خشکسالی شدیدی ثبت شده که به حدی شدید بوده که طبق گزارش‌ها، مردم می‌توانستند در برخی از بخش‌هایی از دریاچه پیاده‌روی کنند.»

دوره‌هایی از افزایش رطوبت مؤثر نیز همراه با بارش بیشتر نسبت به تبخیر وجود داشته که منجر به افزایش سطح دریاچه شده است. استاد پژوهشکده بین‌المللی زلزله در این راستا عنوان می‌کند: «حدود 1500 تا حدود 550 سال قبل در گرده‌های درختی به ویژه بلوط و کاهش نشانگرهای پوشش گیاهی استپی نشان می‌دهد که آب و هوای مرطوبی به گسترش پوشش جنگلی در ارتفاعات کمک کرده است. حدود 1900 تا حدود 2000 سال قبل نوعی هاگ گیاه آبزی نشان‌دهنده افزایش کوتاه مدت سطح دریاچه در این بازه زمانی نشان‌دهنده افزایش آب‌های کم ژرفا و شور است.»

زارع اضافه می‌کند: «از سوی دیگر داده‌های دیرینه اقلیم به‌ویژه فقدان لایه‌های ضخیم تبخیری در رسوبات هولوسن، نشان می‌دهد که دریاچه ارومیه هرگز در طول نوسانات طبیعی اقلیمی در حدود 11700 سال گذشته به‌طور کامل خشک نشده است. بنابراین بر اساس داده ها و مطالعات تاکنون موجود، دریاچه تاب‌آوری قابل‌توجهی در برابر خشکسالی‌های شدید گذشته نشان داده است.»

او در پایان تصریح می‌کند: «کاهش فعلی سطح آب دریاچه را نمی‌توان صرفاً به خشکسالی طبیعی نسبت داد. این دریاچه از نظر تاریخی دوره‌های خشک‌تری نسبت به دوره‌های اخیر را پشت سر گذاشته است، که نشان می‌دهد که خشک شدن اخیر نتیجه مداخله انسانی و غیر اقلیمی است.

از حدود سال 1380 این دریاچه بین 4 تا7 متر کاهش یافته و بیشتر حجم و مساحت خود را تنها در دو تا سه دهه از دست داده است، که بر اساس اطلاعات تاکنون موجود در تاریخ طبیعی آن طی هولوسن - از 11700 سال قبل تا دوران مدرن - بی‌سابقه بوده است.»

47232