ایران سرزمین اسانس‌های ناشناخته
بوها دنیای عجیبی دارند، در حقیقت آنها از دوران باستان تا به امروز نقش جدی در زندگی بشری ایفا کرده‌اند.
نورولوژیست‌ها می‌گویند از آنجایی که سیستم پردازش بو در مغز همان سیستمی است که وظیفه یادآوری خاطرات را نیز برعهده دارد، بنابراین عطرها بیشتر از آنکه فقط به‌عنوان یک خوشبوکننده به کار بیایند، برای بشر مهم بوده و به‌همین دلیل، همواره در سبد خرید مردم در اعصار مختلف قرار داشته‌اند. کشورهایی نظیر فرانسه، اسپانیا، آلمان و... جزو سرآمدان صنعت عطرسازی به‌حساب می‌آیند و برندهای معروفی را در بازار عطر جهان از آن خود کرده‌اند. فرانسه با داشتن 27.5 در صد سهم بازار فروش عطر جهان، سالانه رقمی نزدیک به 5.4 میلیارد دلار درآمد دارد و این رقم برای اسپانیا با فاصله‌ای محسوس به 2.3 میلیارد دلار می‌رسد. ایران هم در صنعت عطرسازی گام‌های زیادی برداشته است، اما باز هم در این صنعت راه برای پیشرفت دارد. بی‌شک باوجود انواع مختلف گیاهان دارویی و غیردارویی و انواع مرکبات در کشور می‌توانیم جزو سرآمدانی باشیم که در ساخت اسانس‌های معطر حرفی برای گفتن داشته باشیم. ظرفیت ایران برای تولید عطر و بسیاری محصولات مشابه بالا است، چون زیرساخت‌ها و نیازهای اولیه آن در کشور فراهم است، اما بسیاری از عطرسازان معتقدند که چالش اصلی صنعت عطرسازی ایران، نبود اسانس داخلی و وابستگی بالای عطرسازان به واردات است. صمت در این گزارش به اصلی‌ترین چالش‌های ساخت اسانس در ایران پرداخته است.
ایرانیان تقطیر سیستماتیک عطرها را کشف کردند
نحوه تولید مواد خوشبوکننده در ابتدا بسیار ساده و تنها مخلوطی از ادویه‌های آسیاب‌شده بود. این پودر آسیاب‌شده و نرم توسط یک مایع به همدیگر می‌چسبید. بعدتر متوجه شدند، که اگر ادویه یا گلی را در چربی یا روغن بخیسانند، بخشی از ماده اصلی خوشبو در چربی یا روغن باقی خواهد ماند. به‌این‌ترتیب و از این زمان به بعد، روغن‌های دارویی و مرهم‌های معطر معروف به‌وجود آمدند. در واقع، روغن‌های دارویی و مرهم‌های معطر که در دوران پس از میلاد مسیح به شهرت رسیدند، در همین زمان ساخته شدند، گرچه اختلاف‌نظرهایی میان باستان‌شناسان و تاریخدانان درباره تاریخچه صنعت عطرسازی وجود دارد، اما کمابیش همگی بر این اعتقاد هستند که نمونه‌هایی از عطرهای کهن در مصر باستان، امپراتوری روم و ایران پیدا شده است که از اهمیت عطرسازی در این تمدن‌های کهن حکایت دارد. در این بین، ایران نخستین کشوری بود که برای نخستین‌بار عطر بدون چربی یا آب‌های معطر را تولید کرد. حدود 4هزار سال قبل از میلاد، ایران در این صنعت شروع به کار کرد. پادشاهان و درباریان ایران به عطر و مواد معطر علاقه داشتند. در آن زمان‌ها، ایرانیان به روش تقطیر، ساخت عطر در ایران را امکان‌پذیر می‌ساختند. بعدها در زمان حمله مغول، عطرسازی در ایران به اوج خود رسید، به‌گونه‌ای که مقدار زیادی از عطرهای گلاب، نسترن، گل‌زرد، نعناع و رازیانه به اروپا و افریقا صادر می‌شد. در آن دوران، صنعت عطرسازی ایران در فارس دارای شهرت خاصی بود. تقطیر سیستماتیک عطرها در قرون وسطی به‌وسیله دانشمندان ایرانی کشف و انجام شد. در ایران، در محوطه باستانی سیلک، تنگ‌های کوچک از جنس مرمر کشف شده که مخصوص نگهداری عطر بوده‌اند و این یکی از نشانه‌های اهمیت دادن ایرانی‌ها به عطر و رایحه خوش است.
نیروی انسانی، بزرگترین سرمایه
سیمین زمانی‌زاده نجاری، فعال دانش‌بنیان در گفت‌وگو با صمت گفت: توسعه صنعت عطرسازی و ساخت اسانس در کشور، نیازمند زیرساخت‌هایی از جمله تقویت رابطه صنعت و دانشگاه است. خوشبختانه نیروی انسانی باسواد و پژوهشگران زیادی داریم که می‌توانند جهش بزرگی در این صنعت به‌وجود بیاورند. به‌عبارت‌روشن‌تر، دانش‌بنیان‌ها بیش از هر چیز نیازمند نیروی انسانی و دانشگاهی باسوادی هستند که بتوانند در مراحل مختلف اعم از خالص‌سازی یا ساخت اسانس از توانایی آنها بهره‌مند شوند و آنها را جذب کنند.
وی افزود: باتوجه به اینکه برخی گیاهان معطر تنها در ایران یافت می‌شوند و از طرفی هم افرادی هستند که بتوانند در زمینه خالص‌سازی یا ساخت اسانس و حتی ساخت دارو نقش مهمی در تولیدات داشته باشند، می‌توانیم به ارزآوری برسیم. در کل، برای توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان در صنعت عطرسازی باید به تقویت پژوهش و تحقیقات و حمایت از استادان دانشگاهی بپردازیم. این فعال دانش‌بنیان گفت: دولت باید توجه جدی به نگهداشت اساتید داشته باشد و به تقویت صنعت و دانشگاه بپردازد. بی‌شک توسعه این صنعت به‌نفع دولت هم خواهد بود. معمولا فعالیت دانش‌بنیانی در حوزه تولید عطر و اسانس برمبنای علاقه شخصی افراد انجام می‌گیرد و آنها با هزینه شخصی خود در این زمینه فعالیت می‌کنند. در واقع، صفر تا صد تولید تا عرضه را یک رئیس دانش‌بنیان باید به‌سرانجام برساند؛ در حقیقت، نیازمند تشکیل یک زنجیره از تولید تا صادرات هستیم.
وی ادامه داد: دانش‌بنیان‌ها توانایی خالص‌سازی 90 درصد گیاهان را دارند، آن هم گیاهانی که تنها در ایران یافت می‌شوند. آن موضوعی که نگران‌کننده است، مهاجرت زیاد استادان باتجربه در ساخت گیاهان دارویی است و اگر خواهان ارزآوری هستیم، باید سرمایه انسانی خود را حفظ کنیم.
عطرسازی، عرصهای دستنخورده
وی ادامه داد: یکی از ظرفیت‌های کشور در زمینه گیاهان دارویی استفاده از این گیاهان در صنعت عطرسازی است. از آنجایی که توان و فناوری کافی در ساخت اسانس داریم، می‌توانیم با برنامه‌های ویژه صنعت عطرسازی کشور را تقویت کنیم. برای مثال، چند سال پیش با پوست مرکبات توانستیم اسانسی تولید کنیم که موردتوجه یک عطرساز فرانسوی قرار گرفت؛ اما متاسفانه به‌دلیل مشکلات مالی توانایی تولید انبوه و ثبت سفارش خارجی را نداشتیم و مجبور شدیم آن را از چرخه تولید خارج کنیم.
شبکهسازی کنید
زمانی‌زاده گفت: اروپاییان طرفدار اصلی گیاهان دارویی ایران هستند و می‌توان ایده‌های متنوعی در توسعه این صنعت داشت و تنها نیازمند حمایت و شکل‌گیری یک زنجیره است. چه خالص‌سازی و چه تهیه اسانس در کشور از قابلیت‌های بالایی برخوردار است. ایجاد یک شبکه تولید گیاهان دارویی با اسانس و درجه خلوص بالا، نیازمند فعالیت پژوهشگران در اقلیم‌های متفاوت کشور است. برای مثال، خوب است گروهی در اقلیم سرد و گروهی در اقلیم مرطوب به تولید و خالص‌سازی گیاهان دارویی یا تهیه اسانس بپردازند.
به‌گفته این فعال دانش‌بنیان، شرایط مطلوبی برای تولید اسانس‌هایی داریم که ظرفیت تولید عطرهای بی‌نظیری را فراهم می‌کنند. موضوع اصلی؛ ارتباط با دنیا است که با بهبود آن می‌توانیم نسبت به توسعه صنعت گیاهان دارویی و حتی عطرسازی خوش‌بین باشیم.
ایران، بهشت گیاهان دارویی
چندی پیش، دبیر کارگروه تخصصی فناوری و کارآفرینی ستاد گیاهان دارویی معاونت علمی و فناوری اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری خبر داد که ستاد گیاهان دارویی و طب سنتی در تلاش است تا میزان خام‌فروشی گیاهان دارویی را کاهش دهد. این تصمیم در راستای افزایش تولیداتی نظیر اسانس و داروهای گیاهی، اتخاذ شده است.
حسین رستمی‌احمدوندی، دیگر فعال دانش‌بنیان در حوزه تولید گیاهان‌دارویی در این‌باره به صمت گفت: ایران از تنوع اقلیمی مطلوبی برای کشت انواع گیاهی برخوردار است و می‌توان نسبت به سود حاصل از آن امیدوار بود. بیشتر گیاهان دارویی که در کشور کشت می‌شوند، مقاوم به کم‌آبی هستند و در مناطق خشک کشور هم می‌توانند رویش داشته باشند و سازگاری خوبی نیز دارند. در بخش زراعت، چالش‌هایی وجود دارد که با گذشت چند دهه از فعالیت مستمر دانش‌بنیان‌ها در این حوزه، هنوز حل‌نشده باقی‌مانده است.
برای مثال، کشت گیاهان‌وحشی، زمین خاص خود را می‌طلبد و نباید در هر زمینی کاشته شوند، در حالی که به‌طورمعمول چنین اصولی رعایت نمی‌شود، مانند آن است که اجازه دهیم زیستگاه حیوانات‌وحشی در شهر دائر شود که این روند نه برای گیاه خوب است و نه برای دیگر محصولات کشاورزی.
وی افزود: برای کشت گیاهان‌وحشی، نیازمند اقداماتی برای رویش باکیفیت‌تر آنها در زمین‌های مخصوص هستیم که شرکت‌ها به‌تنهایی توانایی فراهم آوردن این شرایط را ندارند؛ بنابراین آنها نیازمند حمایت سازمانی هستند. این فعال دانش‌بنیان ادامه داد: متاسفانه در بسیاری از موارد، به‌ویژه درباره گیاهی نظیر زعفران که با عنوان طلای سرخ هم شناخته می‌شود، هنوز برداشت در بیشتر مزارع به‌صورت سنتی و دستی انجام می‌شود و به‌طورکامل مکانیزه نیست، در حالی که می‌توان با مکانیزه کردن مرحله برداشت، به تولیدات بیشتری از این گیاه دست یافت و ارز بیشتری وارد کشور کرد. رستمی‌احمدوندی بااشاره به مکانیزه کردن گیاهی دیگر که موجب افزایش تولید و بهره‌وری بالاتری می‌شود، گفت: چندی پیش، برای نخستین‌بار گیاه کاملینا را از اروپا وارد کردیم و با فرآیندهای مکانیزه توانستیم سطح زیرکشت آن را به 13 هزار هکتار برسانیم. گفتنی است، دلیل استقبال کشاورزان از کشت این گیاه، این است که تمام مراحل آن مکانیزه است.
رستمی‌احمدوندی بااشاره به طراحی برخی ماشین‌آلات ویژه تولید اسانس گفت: ظرفیت کشورمان در تولید اسانس از گیاهان به‌قدری بالا است که انتظار می‌رود برای کشت هر گیاه، ماشین‌آلات ویژه‌ای طراحی شود، چرا که با تولید انبوه، به‌واسطه کاربرد فناوری، سودهای کلانی حاصل می‌شود و صرفه اقتصادی بالایی خواهد داشت. بنابراین، توجه به شیوه زراعت و مکانیزه شدن آن و بازارسازی مناسب؛ 2 راهکار برای توسعه تجاری‌سازی صنعت عطر و ساخت اسانس است.
سخن پایانی
باتوجه به موارد ذکرشده، نبود اسانس داخلی و واردات صددرصدی آن مشکل اصلی صنعت عطرسازی است؛ چون اگر روزی نتوانیم به هر دلیل آن را وارد کنیم، هیچ کارخانه‌ای نمی‌تواند محصولی تولید و به بازار عرضه کند. متاسفانه در کشور هنوز امکان تولید اسانس برای استفاده در صنعت عطرسازی وجود ندارد و لازم است این بخش را در کشور داخلی و بومی‌سازی کنیم. ما به‌دلیل بهره بردن از مرکبات، گیاهان معطر و گونه‌های مختلف طبیعی می‌توانیم در بخش رایحه و اسانس نیز حرفی برای گفتن داشته باشیم. به‌گفته کارشناسان، در حال حاضر اسانس‌های خوراکی و صنعتی در کشور ساخته می‌شوند، اما هنوز نتوانسته‌ایم، اسانس عطر را تولید کنیم. به نقل از سایت غذا و دارو این را هم باید بدانیم که اسانس‌ها به چند مورد محدود نمی‌شوند و شاید بیش از هزار و 800 اسانس مختلف از گیاهان، میوه‌ها، ادویه‌ها و منابع دیگر قابل‌استخراج باشند. نه‌تنها ایران، هیچ کشوری امکان تولید همه انواع اسانس را ندارد و معمولا هر کشوری باتوجه به اقلیم و توانمندی صنعت خود، تعدادی از اسانس‌ها را به‌صورت کامل تولید می‌کند و برای ساخت بقیه رایحه‌ها ماده اولیه وارد می‌شود. باتوجه به منابع‌طبیعی زیاد و متنوع گیاهی و غیرگیاهی که در کشور ما برای ساخت اسانس وجود دارد، اگر شرکت‌های دانش‌بنیان در این صنعت ورود کنند، موفقیت بزرگی خواهیم داشت؛ به‌ویژه که اسانس فقط در صنعت عطر استفاده نمی‌شود و بخش‌های مختلف تولید مانند محصولات بهداشتی و آرایشی نیز به آن نیاز دارند./ روزنامه صمت