بحث و بررسی درباره «پروژه ازدواج»/ کارهایی که هم امتیاز دارد و هم دردسر!

به گزارش خبرگزاری تسنیم، جلسه نمایش و گفت‌وگو درباره مستند «پروژه ازدواج» با حضور حسام اسلامی، عطیه عطارزاده و فرهاد رمضان‌نژاد در سالن حقیقت مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی برگزار شد. مهرداد فراهانی مجری - کارشناس این جلسه بود.

عطیه عطارزاده در ابتدای این نشست گفت: پیش از شروع این فیلم، من و حسام اسلامی روی یک مجموعه مستند برای تلویزیون کار می‌کردیم. من کارگردان و او تهیه‌کننده بود. ما هم دانشکده‌ای بودیم و سالها بود همدیگر را می‌شناختیم و بارها در این باره حرف زده بودیم که کار مشترکی انجام دهیم. من قبلاً مستند «هفده ساله‌ها» را به طور مشترک با اصلان شاه ابراهیمی کارگردانی کرده بودم و تجربه این مدل فیلمسازی را داشتم. این جنس کار، امتیازها و دردسرهایی دارد. اگر هرکدام از ما به طور جدا، «پروژه ازدواج» را می‌ساختیم حتما فیلم، شکل دیگری می‌شد. حسام اسلامی فیلمسازی است با جهان و سلیقه خاص خود و من هم دنیا و سلیقه خودم را دارم، در «پروژه ازدواج» سعی کردیم این نگاه را نزدیک کنیم. با جدل و صحبت‌های فراوان به این نگاه مشترک رسیدیم، هیچ‌کدام کوتاه نمی‌آمدیم اما تلاش کردیم در یک مسیر قرار بگیریم و این فیلم نتیجه همکاری هر دوی ما است.

حسام اسلامی درباره آشنایی با «سرای احسان» گفت: سال 1389 با مرکز «سرای احسان» آشنا شدم. از اولین بازدید، تحت تأثیر فضا قرار گرفتم و با آن ارتباط برقرار کردم. بعد از آن با بهانه و بی‌بهانه به آنجا تردد داشتم. بهانه حضورم ساخت مستند، عکاسی و کارهایی دیگر بود. سال 1390 مستندی درباره «سرای احسان» ساختم که برای خودم، راضی‌کننده و کافی نبود. بنابراین تصاویر زیادی از آنجا و آدم‌ها داشتم. در این سال‌ها، آقای رمضان‌نژاد لطف داشتند و اجازه می‌دادند که از همه بخش‌ها تصویر بگیرم. این حس را داشتم که این تصاویر، جایی و روزی به کار خواهد آمد.

فراهانی درباره دلیل استفاده از دو فیلمبردار در مستند «پروژه ازدواج» پرسید و اسلامی گفت: دلیل اصلی زمان طولانی تصویربرداری بود. نمی‌شد از فیلمبردار خواست درگیر کار تازه نشود و فقط به مستند ما متعهد باشد. از اول با دو نفر صحبت کردیم که به دلیل شرایط، بتوانیم از همکاری و حضور هر دو استفاده کنیم. بعضی روزها هیچ‌کدام نبودند و ما خودمان فیلمبرداری می‌کردیم.

فرهاد رمضان‌نژاد درباره «سرای احسان» و طرح ازدواج بیماران دچار اختلال روانی گفت: از 25 سال پیش، زندگی من با حوزه آسیب‌های اجتماعی گره خورده است. در زندان، ترک اعتیاد، کارتن خوابی و... کار کرده‌ام تا در نهایت به حوزه بیماران مبتلا به اختلالات روانی رسیدم. بخش زیادی از این بازه زمانی در «سرای احسان» سپری شد. زندگی ما ایرانی‌ها متأسفانه به سمت صنعتی شدن پیش رفته و آدم‌ها همدیگر را فراموش کرده‌اند. آمارهای رسمی می‌گوید 80 درصد افراد جامعه ما مشکل روان دارند و 26 درصد نیازمند به بستری شدن‌اند. در این شرایط، به جز کار کردن روی حوزه روان چاره دیگری نداریم.

او ادامه داد: از این آمار قابل توجه، بخش مظلومی‌اند که ما آنها را به عنوان مجنون می‌شناسیم. حدود 800 هزار بیمار روانی در ایران داریم؛ یعنی یک درصد از کل جامعه. اگر با این افراد، چهار نفر درگیر باشند، حدود 5 میلیون نفر به طور مستقیم با این افراد درگیرند. متأسفانه به این دلیل که این بیماران عنوان بیمار روانی را یدک می‌کشند، کسی حاضر نیست حرف آنها را بشنود. این موضوع به همه ما نزدیک است و ممکن است هرکدام از ما و نزدیکان‌مان درگیر این بیماری شویم. «سرای احسان» سعی کرده صدای این افراد باشد. یکی از مهمترین نیازهای این افراد، نیاز به همدم است. با وجود مقاومت‌هایی که درباره درک نیازهای عاطفی و جسمی و ازدواج آنها وجود دارد و در فیلم هم می‌بینیم، آنها هم عاشق می‌شوند.

فراهانی در بخشی از این نشست با توجه به شخصیت‌ها، روابط و رفتارهایشان گفت: به نظر می‌رسد در «پروژه ازدواج» مدلی از جامعه را می‌بینیم، سحر دختری است که می‌خواهد با عشق ازدواج کند، مرجان سنتی‌تر است و به دنبال مادر شدن است. شخصیت فریبا، جذاب‌تر است، شور زنانه دارد و چند مرد می‌خواهند با او ازدواج کنند. دلیل فریبا برای ازدواج، فرار کردن از آسایشگاه است. اتفاقاً این را هم در افراد عادی داریم. ازدواج برای آنها هم فرار کردن از شرایطی است که دوست ندارند. در مردهای مستند هم این تنوع شخصیت را داریم.

فراهانی در بخش دیگری از سخنانش درباره «پروژه ازدواج» تأکید کرد: فیلم به دلیل غنا، جذابیت و مضمونش یادآور منظومه‌ای از آثار درخشان و به یادماندنی سینمای مستند و داستانی است. مستند «مدرسه در دست بچه‌ها» (ارد زند) از نظر مضمونی با «پروژه ازدواج» نزدیک و شخصیت آقای دکتر یادآور شخصیت معلم ادبیات در فیلم «انجمن شاعران مرده» است. شخصیت سحر شبیه شخصیت اصلی «پرواز بر فراز آشیانه فاخته» است.

حسام اسلامی در پاسخ به این سؤال که زمان ساخت به این فیلم‌ها فکر کرده، گفت: «پرواز بر فراز آشیانه فاخته» فیلم شناخته شده‌ای است و در ذهنم بود، نه به این دلیل که «پروژه ازدواج» شبیه آن باشد. فیلم «پرواز...» تأثیرگذار است، به این دلیل که بیننده با شخصیت اصلی همراه می‌شود و حس می‌کند من هم می‌توانم به واسطه طغیان یا عصیان در این فضا قرار بگیرم. فیلم مستند طوری نیست که از اول به همه قواعدی که برای خودت گذاشتی وفادار باشی. ممکن است در طول دو سال که درگیر ساخت فیلم هستی نظر و سلیقه‌ات عوض شود. تجربه‌هایی که قبلاً در «سرای احسان» داشتم پزشکان و افرادی بودند که آنجا کار می‌کردند. دلم می‌خواست آنها را در فیلمی نشان بدهم و درگیر کنم اما به شکل ارگانیک. «پروژه ازدواج» که پیش آمد حس کردم قصه این فضا را می‌دهد که با آنها همراه شویم. شاید به طور مشخص به معلم در «انجمن شاعران مرده» فکر نکرده باشم اما شخصیت آقای دکتر و تلاش او برای درک بیماران و بهتر شدن شرایط برای آنها را دیده بودم. دکتر کریمی یکی دیگر از شخصیت‌های «سرای احسان» بود که من راحتی و نوع اظهار نظرهایشان را دوست داشتم.

فراهانی با اشاره به فعالیت عطیه عطارزاده در حوزه نویسندگی، از او خواست درباره این سابقه و تأثیر آن در روایتگری فیلم صحبت کند. عطارزاده گفت: حسام اسلامی از من قصه‌گوتر است. آنچه از روایت در فیلم می‌بینیم محصول کار مشترک ما است و نمی‌توان بین آن، تفکیک قائل شد.

عطارزاده درباره حضورش در بخش زنان در «سرای احسان» و گفت‌وگو با شخصیت‌ها گفت: من در بخش زنان راحت‌تر می‌توانستم حضور داشته باشم و با خانم‌ها صحبت کنم. احسان هم در بخش مردان راحت‌تر بود. گاهی درباره آن صحنه صحبت می‌کردیم اما هر دو پشت دوربین نبودیم چون ممکن بود آن بیمار با یکی از ما راحت‌تر باشد.

حسام اسلامی در این باره گفت: در نهایت همه‌چیز را یکدست کردیم و از صدای خانم عطارزاده به عنوان مصاحبه کننده استفاده کردیم.

رمضان‌نژاد در بخش دیگری از این جلسه گفت: آنچه در فیلم روایت شده، یک داستان واقعی است. فیلم «شمعی در باد» که خانم درخشنده آن را کارگردانی کرده براساس زندگی یکی از شخصیت‌های «سرای احسان» بود. یا حتی «من ترانه 15 سال دارم»، ساخته آقای رسول صدرعاملی که داستان زندگی و شخصیت اصلی واقعی است. ما ازدواج افراد بیمار با افراد سالم را داشته‌ایم، خروجی‌ها شبیه زندگی افراد عادی است. گاهی خوشی، گاهی طلاق و گاهی تداوم رابطه و فرزندآوری. مستند «پروژه ازدواج» مقاومتی که در برابر زندگی این افراد از سوی جامعه وجود دارد را نشان می‌دهد. تلاش ما در این فیلم این بوده که آنچه در این روند اتفاق افتاده را نمایش بدهیم. مقاومتی که خانواده و جامعه درباره طرح پروژه ازدواج دارد و تبعاتی که اجرای آن می‌تواند داشته باشد. ممکن است گروهی بیاید و موانع را پشت سر بگذارد و این طرح به سامان برسد.

او ادامه داد: فیلم اگرچه با نمایش قطعیت در سرنوشت شخصیت‌ها به پایان نمی رسد اما زندگی همین است. «پروژه ازدواج» نشان داد موانع بسیاری برای تحقق آنچه در ذهن ما برای این بیماران وجود داشت، وجود دارد.

حسام اسلامی در ادامه سخنان آقای رمضان‌نژاد گفت: در سینمای مستند شما هرکجایی داستان را تمام کنید، ممکن است اتفاق‌هایی بیفتد که در فیلم نیامده، اما بلاخره یک فیلم را باید تمام کرد. من نکته‌ای درباره واکنش تماشاگران به فیلم بگویم. «پروژه ازدواج» را چند بار در فرانسه با تماشاگران دیدم. هر بار که فیلم را دیدم، افرادی با من صحبت و به این موضوع اشاره می‌کردند که اصلا در اینجا امکان صحبت کردن درباره این مسائل (ازدواج بیماران روانی و تبعاتش) وجود ندارد. من که دیدم آنها از این فیلم استقبال کرده‌اند، گفتم خوب است اینجا هم چنین فیلمی بسازم اما آنها تأکید کردند که چنین امکانی نیست. قواعد و ساز و کارهای ساخت فیلم در بیمارستان‌ها و بیمارستان‌های روانی در فرانسه بسیار سختگیرانه است. خوشبختانه «سرای احسان» این امکان را به ما داد که روند اجرای این طرح را صادقانه نمایش بدهیم، حتی مخالفت‌ها با اجرای آن را به تصویر بکشیم. در همه ایران و همه بیمارستان‌ها و آسایشگاه، این سعه صدر وجود ندارد.

مستند «پروژه ازدواج» تولید مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی، به کارگردانی حسام اسلامی و عطیه عطارزاده در قالب طرح «اکران حقیقت» در پلتفرم هاشور نمایش داده می‌شود.