تشریح شرایط مرمت یک پروژه ملی؛ چالش های گنبد شیخ لطف‌الله برای حفاظت
اصفهان - مرمت پراکنده و کاشی‌های آسیب‌دیده گنبد شیخ لطف‌الله باعث نگرانی کارشناسان شده و محدودیت مالی پروژه را به چالشی بزرگ تبدیل کرده است
اصفهان - مرمت پراکنده و کاشی‌های آسیب‌دیده گنبد شیخ لطف‌الله باعث نگرانی کارشناسان شده و محدودیت مالی پروژه را به چالشی بزرگ تبدیل کرده است
خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها - کوروش دیباج: گنبد مسجد شیخ لطف الله اصفهان، شاهکار بی‌همتای معماری ایرانی، در سال‌های اخیر نه تنها در معرض آسیب‌های طبیعی بلکه زیر تیغ انتقادهای شدید کارشناسان، استادکاران و رسانه‌ها قرار گرفته است.
مرمت‌های انجام شده که قرار بود حافظ ارزش‌های تاریخی و هنری بنا باشد، بارها به دلیل نقص در برنامه‌ریزی، فقدان مطالعات جامع و ضعف نظارت مورد سوال قرار گرفته است. کارشناسان ملی آن را نمونه‌ای از سوءمدیریت مرمتی دانسته و برخی نمایندگان مرمتی آن را «افتضاحی برای میراث فرهنگی کشور» توصیف کرده‌اند.
در چنین شرایطی، فریبا خطابخش، مدیر پایگاه جهانی میدان نقش‌جهان و بهشاد حسینی ناظر پروژه، برای نخستین بار توضیح می‌دهند که چگونه فشارهای مالی، محدودیت اعتبارات و ضرورت‌های حفاظتی، پروژه مرمت گنبد شیخ لطف الله را تحت شدیدترین آزمون‌ها قرار داده است و چه راهکارهایی برای حفظ اصالت و جلوگیری از فاجعه به کار گرفته شده است.
ضرورت مداخله مرمتی و انتخاب رویکرد جامع
بهشاد حسینی، ناظر مرمت تزئینات معماری استان اصفهان در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به آغاز فعالیت خود در پروژه از سال 1399 توضیح داد: مرمت گنبد ضرورتی اجتناب‌ناپذیر بوده است. ضعف ملات‌های نگهدارنده کاشی‌ها باعث شده بود آنها تحت فشار جاذبه زمین دچار چین‌خوردگی شوند و به سمت پایین متمایل گردند. این وضعیت علاوه بر تهدید ظاهر بنا، مسیرهایی برای نفوذ آب باران ایجاد کرده و رطوبت به جداره داخلی گنبد می‌رسید. با توجه به اینکه گنبد دوپوش نیست و فضای میان تهی برای دسترسی و بررسی درون سازه ندارد، ضرورت مداخله سریع و جامع مشخص شد.
وی افزود: مرمت موضعی کافی نبود و نیازمند ایجاد زیرسازی مناسب و یکنواخت برای کل گنبد بودند تا کاشی‌ها هم بار وزنی و هم شرایط رطوبتی را تحمل کنند. به همین دلیل پوشش کاشی موجود از سطح گنبد پیاده‌سازی و شماره‌گذاری شد تا کاشی‌ها به جای خود بازگردند. پاسخ تیم مرمتی به انتقادها در خصوص استفاده از کاشی‌های تاریخی این بود که این کاشی‌ها اصالت تاریخی دارند و بازگرداندن آنها به جای کاشی‌های جدید نقطه قوت پروژه محسوب می‌شود.
شماره‌گذاری و بازگردانی کاشی‌های تاریخی
ناظر پروژه مرمرت گنبد شیخ لطف الله تأکید کرد: همه کاشی‌ها با دقت شماره‌گذاری و بازگردانی شدند. بیش از 95 درصد پوشش گنبد همچنان از کاشی‌های تاریخی خود بنا تشکیل شده است. حتی کاشی‌هایی که در دوره‌های مختلف جابه‌جا یا جایگزین شده بودند، تا حد امکان حفظ شدند. تیم مرمت همچنین تصمیم گرفت خطاهای تاریخی در رنگ‌گذاری و نقوش نیز بدون تغییر باقی بماند تا روایت اصالت بنا برای آیندگان محفوظ بماند.
وی ادامه داد: در بازبینی‌ها مشخص شد برخی قطعات کاشی در مرمت‌های گذشته به عنوان پرکننده زیرسازی استفاده شده بودند. این قطعات بازیابی و در جای مناسب به کار گرفته شدند. همچنین برخی مرمت‌های گذشته فاقد رویکرد حفظ اصالت بوده و این اقدامات تلاش برای اصلاح آن بوده است.
کارگاه مرمت گنبد مسجد شیخ لطف اللهمشکلات ملات و زیرسازی گنبد شیخ لطف الله
به گفته حسینی، بخش زیادی از مشکلات گنبد ناشی از استفاده سنتی از ملات گچ بوده است. گچ در طول زمان و در اثر بارش باران حل شده و باعث شسته شدن ملات و ضعف زیرسازی شده بود. تصاویر مستند از وضعیت گنبد قبل از مرمت نشان می‌دهد برخی کاشی‌ها حتی به راحتی قابل جدا شدن با دست بوده‌اند و در صورت عدم مرمت، سقوط آنها قطعی بود.
وی افزود: مستندنگاری دقیق شامل عکس و فیلم‌برداری از تمام بخش‌ها انجام شد و هر ترک و نیم‌ترک با روش‌های سنتی استادکاران و ابزارهای مدرن قالب‌برداری شد. داده‌های سنتی و مدرن کاملاً منطبق بودند و قالب‌ها مبنای شماره‌گذاری و بازچینی کاشی‌ها شدند.
استفاده از روش‌های سنتی و مقاوم‌سازی مدرن
ناظر پروژه مرمرت گنبد شیخ لطف الله افزود: در زیرسازی جدید از روش‌های سنتی مانند الیاف خرما برای تقویت ملات استفاده شد. این انتخاب علاوه بر حفظ اصالت، اثبات شده است که کارایی خود را طی قرون نشان داده است. گچ‌ها با روش‌های آزمایشگاهی مقاوم‌سازی شده و در بخش‌هایی که دستک‌های چوبی پوسیده بودند، با نمونه‌های مقاوم جایگزین شدند. کفگیرک‌های فولادی پس از پاک‌سازی و پوشش ضدزنگ دوباره نصب شدند.
حفظ اصالت و تحلیل ساختاری گنبد
وی اظهار کرد: یکی از نکات برجسته مرمت، حفظ کاشی‌های تاریخی بود. حتی در صورت امکان تولید کاشی جدید، اولویت با استفاده از کاشی‌های اصیل بوده است. کاشی‌های صفوی و مرمتی‌های دوره پهلوی با همان نقوش و رنگ‌ها بازگردانده شدند. بررسی ساختار نشان داد بندکشی آجری کیفیت بالایی دارد و کاشی‌کاری گنبد ده‌ها سال پس از تکمیل سازه آجری انجام شده است. برخی کاشی‌ها دچار لعاب‌پریدگی و نفوذ آلودگی شده بودند که با نمک‌زدایی و پاک‌سازی اصولی اصلاح شدند و نقوش تاریخی دست نخورده باقی ماند.
حسینی تأکید کرد: پروژه ترکیبی از حفظ اصالت تاریخی و به‌کارگیری روش‌های نوین فنی است. هدف از مرمت، استحکام‌بخشی سازه و حفاظت از هویت تاریخی بنا برای نسل‌های آینده است. امروز مرمت گنبد شیخ لطف‌الله نمونه‌ای موفق در زمینه مرمت گنبدهای تاریخی است که بر مبنای مطالعات مستمر و توجه به اصالت مصالح انجام شده است.
ضرورت آغاز مرمت و چالش‌های مالی
فریبا خطابخش، مدیر پایگاه جهانی میدان نقش‌جهان در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به محدودیت‌های مالی و حساسیت‌های فنی پروژه، اظهار کرد: مرمت گنبد در طول سال‌های اخیر تحت نظارت دقیق کمیته‌های تخصصی و بر اساس اصول علمی مرمت ادامه یافته است.
وی افزود: آغاز مرمت گنبد شیخ لطف‌الله به دلیل وقوع شرایط اضطراری و محدودیت‌های اعتباری ضروری بوده است. زمانی که بارندگی شدید باعث آسیب به سقف بازار شد، نیاز فوری به مرمت آن ایجاد شد و هزینه‌ای در حدود چهار تا پنج میلیارد تومان صرف شد. این اقدام باعث شد برنامه‌های مرمتی پیشین برای بناهایی مانند عالی‌قاپو یا خود گنبد شیخ لطف‌الله تغییر مسیر پیدا کند و منابع محدود موجود صرف اقدامات فوری و حفاظتی شود.
به گفته خطابخش، چنین شرایطی در پروژه‌های مرمتی کشور امری طبیعی است و مدیران ناگزیرند با برنامه‌ریزی انعطاف‌پذیر به شرایط اضطراری پاسخ دهند.
هشدار کارشناسان و استادکاران پیشکسوت
به گفته خطابخش، سال‌ها پیش استادکاران برجسته اصفهان و ناظران عالی پروژه‌ها بارها نسبت به وضعیت نامناسب گنبد هشدار داده بودند. استادکاران با سابقه تأکید کرده بودند که گنبد هنگام بارندگی به شدت آب جذب می‌کند و این مسئله تهدید جدی برای ساختار آن است. حتی دکتر جبل‌عاملی، ناظر عالی مرمت عالی‌قاپو، نیز بارها وضعیت گنبد را خطرناک دانسته بود.
مدیر پایگاه جهانی میدان نقش‌جهان ادامه داد: پس از ریزش بخشی از آجر و کاشی‌های گریوه گنبد، که متعلق به دوره پهلوی بود، تصمیم گرفته شد اقدامات حفاظتی آغاز و داربست‌ها نصب شود. نصب داربست‌ها فرصت بررسی وضعیت کلی گنبد را فراهم کرد و مشخص شد زیرسازی گنبد مشکلات جدی دارد که باعث موج و چین‌خوردگی کاشی‌ها از رأس گنبد تا شکرگاه شده بود. یکی از دلایل اصلی جلوگیری از سقوط کاشی‌ها وجود خانه‌های کاشی عمیق با ارتفاع حدود ده سانتی‌متر بود که کاشی‌ها را در جای خود نگه می‌داشت.
وی گفت: مطالعات دقیق از سال 1397 آغاز شد و تاریخچه مرمت‌های پیشین بررسی گردید. این بررسی‌ها نشان داد که بین سال‌های 1313 تا 1315، کل پوشش کاشی از رأس گنبد تا شکرگاه به دلیل فرسودگی کامل برداشته و دوباره نصب شده است. برای ایجاد هماهنگی رنگی، در بخش پایین‌تر از شکرگاه نوعی موزون‌سازی رنگی با استفاده از گل اخرا و سریش انجام شده بود که آثار آن هنوز روی گنبد دیده می‌شود.
تفاوت رنگی کاشی‌ها و دلایل آن
خطابخش توضیح داد: در دهه 60 نیز مرمت‌های موضعی روی برخی بخش‌ها انجام شده و همین امر سبب تفاوت رنگی قابل مشاهده از ضلع شمالی گنبد شده است. این تفاوت‌ها ناشی از استفاده از آجرهای نو یا لایه‌های رنگی دوره پهلوی بوده است. وی تأکید کرد که مرمت‌های پراکنده گذشته باعث ایجاد چنین تفاوت رنگی شده‌اند و تمام اقدامات مرمتی حاضر تحت نظارت کمیته‌های تخصصی و شورای فنی سازمان میراث فرهنگی انجام می‌شود. ترکیب استادکاران پیشکسوت و نیروهای جوان امکان تصمیم‌گیری دقیق و علمی را فراهم کرده است.
پاسخ به انتقادات ملی
وی با اشاره به انتقاد برخی چهره‌های ملی، بیان کرد: تصمیمات مرمتی بر اساس مطالعات مستند و مصوبات کمیته‌های تخصصی اتخاذ می‌شود و نه سلیقه شخصی. پس از طرح انتقادها، جلسه‌ای با حضور حدود 20 نفر از کارشناسان برجسته ملی و استانی برگزار شد و پس از بازدید میدانی، ادامه مرمت به روش فعلی و توسط همان پیمانکار تصویب شد. استاد رحمت‌الله رضایت، یکی از استادکاران برجسته اصفهان، مرمت نخستین ترک گنبد را آغاز کرد و پس از درگذشت او، فرزندان تحصیل‌کرده‌اش کار را ادامه دادند و تاکنون ترک دوم با موفقیت مرمت شده است.
مدیر پایگاه جهانی میدان نقش‌جهان با اشاره به زمان‌بر بودن پروژه، گفت: محدودیت اعتبارات یکی از دلایل اصلی طولانی شدن مرمت است. هزینه مرمت دو نیم‌ترک در آغاز پروژه حدود 250 میلیون تومان بود اما امروز مرمت نصف یک ترک بیش از دو میلیارد تومان هزینه دارد. برای مرمت هر ترک گنبد حدود چهار میلیارد تومان نیاز است و افزایش روزانه قیمت مصالح بار مالی پروژه را سنگین‌تر کرده است.
وی افزود: در سال 1403 اعتباری تخصیص یافته و پیمانکار مرمت ترک‌های پنجم و ششم را آغاز کرده و قرارداد تا شهریور 1404 ادامه دارد. با این حال، جذب اعتبار بیشتر برای سرعت‌بخشیدن به پروژه ضروری است.
به گفته خطابخش، مرمت هر ترک گنبد شش تا هفت ماه زمان می‌برد و با توجه به وجود 16 نیم‌ترک و 8 ترک اصلی، مرمت کل گنبد فرآیندی طولانی است. شرایط آب‌وهوایی و آغاز فصل سرما نیز موجب کندی روند کار می‌شود. حفاظت از بناهای تاریخی فرآیندی پایان‌پذیر نیست و حتی پس از تکمیل مرمت، گنبد نیازمند مراقبت مستمر است. تجربه گنبد مسجد جامع عباسی نشان داده که سازه‌های مشابه باید همواره تحت مطالعه و نظارت قرار گیرند.
لزوم اهمیت برنامه‌ریزی انعطاف‌پذیر در مرمت مسجد گنبد شیخ لطف الله
مرمت گنبد مسجد شیخ لطف الله اصفهان نمونه‌ای شاخص از مواجهه علمی و حرفه‌ای با چالش‌های آثار تاریخی است که همزمان با محدودیت‌های مالی، فشارهای رسانه‌ای و انتقادات تخصصی انجام شده است. این پروژه نشان می‌دهد که حفاظت از یک اثر جهانی تنها با رعایت اصول علمی مرمت، مستندسازی دقیق و ترکیب تجربه استادکاران با دانش نوین میسر می‌شود. حفظ اصالت کاشی‌ها، اصلاح زیرسازی و بهره‌گیری از روش‌های سنتی و مدرن، همگی مؤلفه‌هایی هستند که نه تنها استحکام سازه را تضمین می‌کنند بلکه هویت تاریخی و ارزش‌های میراثی بنا را برای نسل‌های آینده محفوظ نگاه می‌دارند.
تجربه مرمت گنبد شیخ لطف الله همچنین اهمیت برنامه‌ریزی انعطاف‌پذیر در مواجهه با شرایط اضطراری و ضرورت شفافیت در تصمیم‌گیری‌های مرمتی را به روشنی نشان می‌دهد. در نهایت، این پروژه الگویی موفق برای مرمت آثار تاریخی با ارزش جهانی ارائه می‌دهد و نشان می‌دهد که علم، تجربه و حساسیت تاریخی می‌توانند در کنار هم، حفاظت از میراث فرهنگی را به سطحی پایدار و قابل اتکا برسانند.
