حکمت‌های گشاینده

1- نافرجام و خوش انجام

امام باقر (علیه السلام): «فَلَرُبَ حَریص عَلی أَمر مِن أُمُورِ الدُنیا قَد نالَهُ، فَلَما نالَهُ کانَ عَلَیهِ وَبالاً وَشَقِیَ بِهِ وَلَرُبَ کارِه لاَِمر مِنأُمُورِالاخِرَهِ قَدنالَهُ فَسَعِدَبِهِ.» چه بسا حریصی بر امری از امور دنیا دست یافته و چون بدان رسیده باعث نافرجامی و بدبختی او گردیده است، و چه بسا کسی که برای امری از امور آخرت کراهت داشته و بدان رسیده، ولی به وسیله آن سعادتمند گردیده است.(1)

2- بهترین فضیلت و برترین جهاد امام باقر (علیه السلام): «لا فَضیلَهَ کَالجِهادِ، وَ لا جِهادَ کَمُجاهَدَهِ الهَوی.» فضیلتی چون جهاد نیست، و جهادی چون مبارزه با هوای نفس نیست.(2)

3- استقامت بزرگ امام باقر (علیه السلام): «أُوصیکَ بِخَمس اِن ظُلِمتَ فَلا تَظلِم وَ اِن خانُوکَ فَلا تَخُن، وَ اِن کُذِبتَ فَلا تَغضَب، وَ اِن مُدِحتَ فَلا تَفرَح وَ اِن ذُمِمتَ فَلا تَجزَع.» تو را به پنج چیز سفارش می کنم1 اگر مورد ستم واقع شدی ستم مکن،2 اگر به تو خیانت کردند، خیانت مکن،3 اگر تکذیبت کردند، خشمگین مشو،4 اگر مدحت کنند، شاد مشو،5 و اگر نکوهشت کنند بیتابی مکن.(3)

4- پذیرش سخن پاک امام باقر (علیه السلام): «خُذُوا الکَلِمَهَ الطَیِبَهَ مِمَن قالَها وَ اِن لَم یَعمَل بِها.» سخن طیب و پاکیزه را از هر که گفت بگیرید، اگرچه او خود، بدان عمل نکند.(4)

5- زیبایی حلمِ با علم امام باقر (علیه السلام): «ماشیبَ شَیء بِشَیء أَحسَنَ مِن حِلم بِعِلم.» چیزی با چیزی نیامیزد که بهتر از حلم با علم باشد.(5)

6- کمالِ جامع انسانی امام باقر (علیه السلام): «أَلکَمالُ کُلُ الکَمالِ أَلتَفَقُهُ فِی الدینِ وَ الصَبرُ عَلَی النائِبَهِ وَ تَقدیرُ المَعیشَهِ.» همه کمال در سه چیز است 1 فهم عمیق در دین، 2 صبر بر مصیبت و ناگواری، 3 و اندازه گیری خرج زندگانی.(6)

7- سه خصلت نیکو امام باقر (علیه السلام): «ثَلاثَه مِن مَکارِمِ الدُنیا وَ الاخِرَهِ أَن تَعفُوَ عَمَن ظَلَمَکَ، وَ تَصِلَ مَن قَطَعَکَ، وَ تَحلُمَ اِذا جُهِلَ عَلَیکَ.» سه چیز از مکارم دنیا و آخرت است1 گذشت کنی از کسی که به تو ستم کرده است،2 بپیوندی به کسی که از تو بریده است،3 و بردباری ورزی در وقتی که با تو به نادانی برخورد شود.(7)

8- اصرار در دعا امام باقر (علیه السلام):«اِنَ اللهَ کَرِهَ اِلحاحَ الناسِ بَعضِهِم عَلی بَعض فِی المَسأَلَهِ وَ أَحَبَ ذلِکَ لِنَفسِهِ، اِنَ اللهَ جَلَ ذِکرُهُ یُحِبُ أَن یُسأَلَ وَ یُطلَبَ ما عِندَهُ.» خدا را بد آید که مردم در خواهش از یکدیگر اصرار ورزند، ولی اصرار را در سؤال از خودش دوست دارد، همانا خداوند که یادش بزرگ است دوست دارد که از او سؤال شود و آنچه نزد اوست طلب گردد.(8)

9- فضیلت عالم بر عابد امام باقر (علیه السلام): «عالِم یُنتَفَعُ بِعِلمِهِ أَفضَلُ مِن سَبعینَ أَلفَ عابِد.» دانشمندی که از علمش استفاده شود، از هفتاد هزار عابد بهتر است.(9)

10- دو خصلت عالم امام باقر (علیه السلام): «لا یَکُونُ العَبدُ عالِمًا حَتی لا یَکُونَ حاسِدًا لِمَن فَوقَهُ وَ لا مُحَقِرًا لِمَن دُونَهُ.» هیچ بنده ای عالم نباشد تا این که به بالا دست خود حسد نبرد و زیر دست خود را خوار نشمارد.(10)

11- سه پاداش امام باقر (علیه السلام): «مَن صَدَقَ لِسانُهُ زَکا عَمَلُهُ، وَ مَن حَسُنَت نِیَتُهُ زیدَ فی رِزقِهِ، وَ مَن حَسُنَ بِرُهُ بِأَهلِهِ زیدَ فی عُمرِهِ.» هر که زبانش راست است کردارش پاک است و هر که خوش نیت است روزی اش فزون است و هر که با اهلش نیکی می کند به عمرش افزوده شود.(11)

12- پرهیز از کسالت امام باقر (علیه السلام): «اِیاکَ وَ الکَسَلَ وَ الضَجرَ فَاِنَهُما مِفتاحُ کُلِ شَر، مَن کَسِلَ لَم یُؤَدِ حَقًا وَ مَن ضَجِرَ لَم یَصبِر عَلی حَق.» از کسالت و تنگدلی بپرهیز که این دو کلید هر بدی باشند، هر که کسالت ورزد حقی را نپردازد، و هر که تنگدل شود بر حق شکیبا نَبُوَد.(12)

13- بدترین حسرت در روز قیامت امام باقر (علیه السلام): «اِنَ أَشَدَ الناسِ حَسرَهً یَومَ القِیمَهِ عَبد وَصَفَ عَدلاً ثُمَ خالَفَهُ اِلی غَیرِهِ.» پر حسرتترین مردم در روز قیامت، بنده ای است که عدلی را وصف کند و خودش خلاف آن را عمل کند.(13)

14- نتایج صله رحم امام باقر (علیه السلام): «صِلَهُ الاَرحامِ تُزَکِی الاَعمالَ وَ تُنمِی الاَموالَ وَ تَدفَعُ البَلوی وَ تُیَسِرُ الحِسابَ وَ تُنسِیءُ فِی الاَجَلِ.» صله ارحام، اعمال را پاکیزه گرداند و اموال را بیفزاید و بلا را بگرداند و حساب را آسان کند و اجل را به تأخیر اندازد.(14)

15- نیکو گفتاری با دیگران امام باقر (علیه السلام): «قُولُوا لِلناسِ أَحسَنَ ما تُحِبُونَ أَن یُقالَ لَکُم.» به مردم بگویید بهتر از آن چیزی که خواهید به شما بگویند.(15)

16- هدیه الهی امام باقر (علیه السلام): «اِنَ اللهَ یَتَعَهَدُ عَبدَهُ المُؤمِنَ بِالبَلاءِ کَما یَتَعَهَدُ الغائِبُ أَهلَهُ بِالهَدِیَهِ وَ یَحمیهِ عَنِ الدُنیا کَما یَحمِی الطَبیبُ المَریضَ.» همانا خداوند بنده مؤمنش را با بلا مورد لطف قرار دهد، چنان که سفر کرده ای برای خانواده خود هدیه بفرستد، و او را از دنیا پرهیز دهد، چنان که طبیب مریض را پرهیز دهد.(16)

17- راستگویی و ادای امانت امام باقر (علیه السلام): «عَلَیکُم بِالوَرَعِ وَ الاِجتَهادِ وَ صِدقِ الحَدیثِ وَ أَداءِ الاَمانَهِ اِلی مَنِ ائتَمَنَکُم عَلَیها بَرًا کانَ أَو فاجِرًا، فَلَو أَنَ قاتِلَ عَلِیِ بنِ أَبی طالِب عَلَیهِ السَلامُ اِئتَمَنَنی عَلی أَمانَه لاََدَیتُها اِلَیهِ.» بر شما باد پارسایی و کوشش و راستگویی و پرداخت امانت به کسی که شما را امین بر آن دانسته، نیک باشد یابد. و اگر قاتل علی بن ابیطالب (علیه السلام) به من امانتی سپرد، هر آینه آن را به او برخواهم گرداند.(17)

18- تعریف غیبت و بهتان امام باقر (علیه السلام): «مِنَ الغیبَهِ أَن تَقُولَ فی أَخیکَ ما سَتَرَهُ اللهُ عَلَیهِ، وَ أَنَ البُهتانَ أَن تَقُولَ فی أَخیکَ ما لَیسَ فیهِ.» غیبت آن است که درباره برادرت چیزی را بگویی که خداوند بر او پوشیده و مستور داشته است. و بهتان آن است که عیبی را که در برادرت نیست به او ببندی.(18)

19- دشنام گو، مبغوض خداست امام باقر (علیه السلام): «اِنَ اللهَ یُبغِضُ الفاحِشَ المُتَفَحِشَ.» خداوند، دشنام گوی بی آبرو را دشمن دارد.(19)

20- نشانه های تواضع امام باقر (علیه السلام): «أَلتَواضُعُ أَلرِضا بِالَمجلِسِ دُونَ شَرَفِهِ، وَ أَن تُسَلِمَ عَلی مَن لَقیتَ وَ أَن تَترُکَ المِراءَ وَ اِن کُنتَ مُحِقًا.» تواضع و فروتنی آن است که (آدمی) به نشستن در آنجا که فروتر از شأن اوست راضی باشد، و این که به هر کس رسیدی سلام کنی، و جدال را وانهی گرچه بر حق باشی.(20)

21- پاکدامنی، بهترین عبادت امام باقر (علیه السلام): «أَفضَلُ العِبادَهِ عِفَهُ البَطنِ وَ الفَرجِ.» بالاترین عبادت، عفت شکم و شهوت است.(21)

22- نشانه شیعه واقعی امام باقر (علیه السلام): «ما شیعَتُنا اِلا مَنِ اتَقَی اللهَ وَ أَطاعَهُ.» شیعه ما نیست، مگر آن که تقوای الهی داشته باشد و خدا را فرمان بَرَد.(22)

23- ریشه گناه، نشناختن خداست امام باقر (علیه السلام): «ما عَرَفَ اللهَ مَن عَصاهُ.» خدا را نشناخته آن که نافرمانی اش کند.(23)

24- عقل، بهترین مخلوق الهی امام باقر (علیه السلام): «لَما خَلَقَ اللهُ العَقلَ استَنطَقَهُ ثُمَ قالَ لَهُ أَقبِل فَأَقبَلَ. ثُمَ قالَ لَهُ أَدبِر فَأَدبَرَ ثُمَ قالَ وَ عِزَتی وَ جَلالی ما خَلَقتُ خَلقًا هُوَ أَحَبُ اِلَیَ مِنکَ وَ لا أَکمَلتُکَ اِلا فیمَن أُحِبُ، أَما اِنی اِیاکَ آمُرُ وَ اِیاکَ أَنهی وَ اِیاکَ أُعاقِبُ وَ اِیاکَ أُثیبُ.» چون خداوند، عقل را آفرید از او بازپرسی کرد، به او گفت پیش آی! پیش آمد. گفت بازگرد. بازگشت. فرمود به عزت و جلالم سوگند، مخلوقی را که از تو به پیشم محبوبتر باشد نیافریدم. و تو را تنها به کسانی که دوستشان دارم به طور کامل دادم. همانا امر و نهی و کیفر و پاداشم متوجه توست.(24)

25- بر اساس عقل امام باقر (علیه السلام): «اِنَما یُداقُ اللهُ العِبادَ فِی الحِسابِ یَومَ القِیمَهِ عَلی قَدرِ ما آتاهُم مِنَ العُقُولِ فِی الدُنیا.» خداوند در روز قیامت در حساب بندگانش، به اندازه عقلی که در دنیا به آنها داده است، دقت و باریک بینی می کند.(25)

26- مزدِ معلم و متعلم امام باقر (علیه السلام): «اِنَ الَذی یُعَلِمُ العِلمَ مِنکُم لَهُ أَجر مِثلُ أَجرِ المُتَعَلِمِ وَ لَهُ الفَضلُ عَلَیهِ، فَتَعَلَمُوا العِلمَ مِن حَمَلَهِ العِلمِ وَ عَلِمُوهُ اِخوانَکُم کَما عَلَمَکُمُوهُ العُلَماءُ.» آن که از شما به دیگری علم آموزد مزد او به مقدار مزد دانشجوست و از او هم بیشتر. از دانشمندان دانش فراگیرید و آن را به برادران دینی خود بیاموزید، چنان که دانشمندان به شما آموختند.(26)

27- گناهِ فتوا دهنده بی دانش امام باقر (علیه السلام): «مَن أَفتَی الناسَ بِغَیرِ عِلم وَ لا هُدًی لَعَنَتهُ مَلائِکَهُ الرَحمَهِ وَ مَلائِکَهُ العَذابِ وَ لَحِقَهُ وِزرُ مَن عَمِلَ بِفُتیاهُ.» هر که بدون علم و هدایت به مردم فتوا دهد، فرشتگان رحمت و فرشتگان عذاب او را لعنت کنند و گناه آن که به فتوایش عمل کند دامنگیرش شود.(27)

28- عالمان دوزخی امام باقر (علیه السلام): «مَن طَلَبَ العِلمَ لِیُباهِیَ بِهِ العُلَماءَ، أَو یُمارِیَ بِهِ السُفَهاءَ أَو یَصرِفَ بِهِ وُجُوهَ الناسِ اِلَیهِ فَلیَتَبَوَأ مَقعَدَهُ مِنَ النارِ اِنَ الرِئاسَهَ لاتَصلُحُ اِلا لاَِهلِها.» هر که علم و دانش را جوید برای آن که بر علما ببالد یا با سفها بستیزد یا مردم را متوجه خود کند، باید آتش دوزخ را جای نشستن خود گیرد; همانا ریاست جز برای اهلش شایسته نیست.(28)

29- سرنگونان جهنمی امام باقر (علیه السلام) درباره آیه شریفه «فَکُبکِبُوا فیها هُم وَ الغاوُنَ»; یعنی «اینها و گمراهان در دوزخ سرنگون گردند.»، فرمود: «فی قَولِ اللهِ عَزَوَجَلَ «فَکُبکِبُوا فیها هُم وَ الغاوُنَ»(سوره شعرا, آیه 94). قالَ هُم قَوم وَصَفُوا عَدلاً بِأَلسِنَتِهِم ثُمَ خالَفُوهُ اِلی غَیرِهِ.» ایشان گروهی باشند که عدالت را به زبان بستایند، اما در عمل با آن مخالفت ورزند!(29)

30- غیر خدا را تکیه گاه نگیرید امام باقر (علیه السلام): «لا تَتَخِذُوا مِن دُونِ اللهِ وَلیجَهً فَلا تَکُونُوا مُؤمِنینَ فَاِنَ کُلَ سَبَب وَنَسَب وَقَرابَه وَوَلیجَه وَبِدعَه وَشُبهَه مُنقَطِع اِلا ما أَثبَتَهُ القُرآنُ.» غیر خدا را برای خود تکیهگاه و محرم راز مگیرید که در آن صورت مؤمن نیستید، زیرا هر وسیله و پیوند و خویشی و محرم راز و هرگونه بدعت و شبهتی، نزد خدا، بریده و بی اثر است جز آنچه را که قرآن، اثبات کرده است.[و آن ایمان و عمل صالح است.](30)

31- نشانه های فقیهِ پارسا امام باقر (علیه السلام): «اِنَ الفَقیهَ حَقَ الفقیهِ أَلزاهِدُ فِی الدُنیا، أَلراغِبُ فِی الاخِرَهِ أَلمُتَمَسِکُ بِسُنَهِ النَبِیِ(صلی الله علیه وآله وسلم).» فقیه حقیقی، زاهد در دنیا، مایل به آخرت و چنگ زننده به سنت پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) است.(31)

32- شوخیِ بدون فحش امام باقر (علیه السلام): «اِنَ اللهَ عَزَوَجَلَ یُحِبُ المُلاعِبَ فِی الجَماعَهِ بِلا رَفَث.» خدای عزوَجل آن کس را که میان جمعی شوخی و خوشمزگی کند دوست دارد، در صورتی که فحشی در میان نباشد.(32)

33- عذاب زودرسِ سه خصلت امام باقر (علیه السلام): «ثَلاثُ خِصال لا یَمُوتُ صاحِبُهُنَ أَبَدًا حَتی یَری وَ بالَهُنَ أَلبَغیُ، وَ قَطیعَهُ الرَحِمِ وَ الَیمینُ الکاذِبَهُ یُبارِزُ اللهَ بِها.» سه خصلت است که مرتکبشان نمیرد تا وبالشان را بیند ستمکاری و از خویشان بریدن و قسم دروغ که نبرد با خداست.(33)

34- مطلوبِ خدا امام باقر (علیه السلام): «ما مِن شَیء أَفضَلُ عِندَ اللهِ عَزَوَجَلَ مِن أَن یُسأَلَ وَ یُطلَبَ مِما عِندَهُ.» چیزی نزد خداوند عزَوجَل بهتر از این نیست که از او درخواست شود و از آنچه نزد اوست خواسته شود.(34)

35- پافشاری در دعا امام باقر (علیه السلام): «وَ اللهِ لا یُلِحُ عَبد مُؤمِن عَلَی اللهِ عَزَوَجَلَ فی حاجَتِهِ اِلا قَضاها لَهُ.» به خدا سوگند هیچ بنده ای در دعا پافشاری و اصرار به درگاه خدای عزوجل نکند، جز این که حاجتش را برآورد.(35)

36- دعا کردن در سحر امام باقر (علیه السلام): «اِنَ اللهَ عَزَوَجَلَ یُحِبُ مِن عِبادِهِ المُؤمِنینَ کُلَ عَبد دَعاء فَعَلَیکُم بِالدُعاءِ فِی السَحَرِ اِلی طُلُوعِ الشَمسِ فَاِنَها ساعَه تُفتَحُ فیها أَبوابُ السَماءِ، وَ تُقسَمُ فیهَا الاَرزاقُ، وَ تُقضی فیهَا الحَوائِجُ العِظامُ.» همانا خداوند عزوجل از میان بندگان مؤمنش آن بنده ای را دوست دارد که بسیار دعا کند، پس بر شما باد دعا در هنگام سحر تا طلوع آفتاب، زیرا آن ساعتی است که درهای آسمان در آن هنگام بازگردد و روزی ها در آن تقسیم گردد و حاجت های بزرگ برآورده شود.(36)

37- دعا برای دیگران امام باقر (علیه السلام): «أَوشَکُ دَعوَهً وَ أَسرَعُ اِجابَهً دُعاءُ المَرءِ لاَِخیهِ بِظَهرِ الغَیبِ.» دعایی که بیشتر امید اجابت آن می رود و زودتر به اجابت میرسد، دعا برای برادر دینی است در پشت سرِ او.(37)

38- چشم هایی که نمی گریند امام باقر (علیه السلام): «کُلُ عَین باکِیَه یَومَ القِیمهِ غَیرُ ثَلاث عَین سَهِرَت فی سَبیلِ اللهِ وَ عَین فاضَت مِن خَشیَهِ اللهِ، وَ عَینِ غُضَت عَن مَحارِمِ اللهِ.» هر چشمی روز قیامت گریان است، جز سه چشم1 چشمی که در راه خدا شب را بیدار باشد،2 چشمی که از ترس خدا گریان شود،3 و چشمی که از محرمات الهی بسته شود.(38)

39- حریص همچون کرم ابریشم امام باقر (علیه السلام): «مَثَلُ الحَریصِ عَلَی الدُنیا مَثَلُ دُودَهِ القَزِ، کُلَما ازدادَت مِنَ القَزِ عَلی نَفسِها لَفًا کانَ أَبعَدَ لَها مِنَ الخُرُوجِ حَتی تَمُوتَ غَمًا.» شخص حریص به دنیا، مانند کرم ابریشم است که هر چه بیشتر ابریشم بر خود می پیچد راه بیرون شدنش دورتر و بسته تر می گردد، تا این که از غم و اندوه بمیرد.(39)

40- دو رویی و دو زبانی امام باقر (علیه السلام): «بِئسَ العَبدُ عَبد یَکُونُ ذاوَجهَینِ وَ ذالِسانَینِ، یُطری أَخاهُ شاهِدًا وَ یَأکُلُهُ غائِبًا، اِن أُعطِیَ حَسَدَهُ وَ اِنِابتُلِیَ خَذَلَهُ.» بد بنده ای است آن بنده ای که دو رو و دو زبان باشد، در حضورِ برادرش او را ستایش کند، و در پشت سر، او را بخورد! اگر دارا شود بر او حسد برد و اگر گرفتار شود، دست از یاری او بردارد.(40) پی نوشت: 1 تحف العقول, ص 287. 2 همان, ص 286. 3 همان, ص 284. 4 تحف العقول, ص 291. 5 همان, ص 292. 6 همان, ص 292. 7 همان, ص 293. 8 تحف العقول, ص 293. 9 همان, ص 294. 10 تحف العقول, ص 294. 11 همان, ص 295. 12 همان, ص 295. 13 همان, ص 298. 14 تحف العقول, ص 299. 15 همان, ص 300. 16 همان, ص 300. 17 تحف العقول, ص 299. 18 همان, ص 308. 19 همان, ص 296. 20 تحف العقول, ص 296. 21 همان, ص 296. 22 همان, ص 295. 23 همان, ص 294. 24 اصول کافی جلد 1, ص 10. 25 همان, ج 1, ص 12. 26 همان, ج 1, ص 43. 27 اصوف کافی ج 1, ص 52. 28 همان, ج 1, ص 59. 29 همان, ج 1, ص 60. 30 اصول کافی, ج 1, ص 76. مقایسه شود با آیه شریفه 16 سوره توبه. 31 همان, ج 1, ص 89 32 همان, ج 4, ص 486. 33 تحف العقول, ص 294. 34 اصول کافی وج 4, ص 210. 35 همان, ج 4, ص 224 36 همان, ج 4, ص 228 37 اصول کافی, ج 4, ص 269. 38 همان, ج 3, ص 127. 39 همان, ج 4, ص 4. 40 اصول کافی, ج 4, ص 43. این حدیث از امام حسن عسکری (ع) هم نقل شده است.