روبرگردانی گیلان از فرزندآوری؛ بهانه اقتصادی تا سبک تازه از زندگی
رشت - ایرنا - امروزه تکیه بر بهانه مشکل اقتصادی یکی از مهم‌ترین ابزار جلوگیری از فرزندآوری در کشور است که استان گیلان نیز از این قافله جا نمانده است. اما نگاهی به آمارها و شرایط اقتصادی شهرستانهای مختلف ابعاد تازه‌ای در اثرگذاری متغییرهای پنهان بر خانواده در مقوله فرزندآوری روشن می‌کند.
به گزارش ایرنا، در عصر حاضر گویی فقط چندفرزندی برند افراد مشهور، بازیکنان مطرح فوتبال و عده خاص شده است که به نوعی الگوهای رفتاری نسل جوان محسوب می شود، اما واقعیت این است که غیر از این اشخاص تعداد بسیاری از افراد جامعه امروز کمتر تمایل به فرزندآوری دارند. سبکی تازه از الگوبرداری، که تنها جنبه ظاهری چهره های معروف یا به اصطلاح سلبریتی‌ها را الگو گرفته و دیگر وجوه زندگی آنان را رها ساخته است.
طی یک دهه اخیر نیز ایران با پدیده بزرگ با نام " بی میلی به فرزندآوری" و " تک فرزندی" روبه رو است که اگر نگوییم چالش، اما میتوان از آن به عنوان پیچیده ترین رفتار اجتماعی یاد کرد. رفتاری که امروزه آرام آرام برای کشور و استانی همچون گیلان وارد فضای چالشی شده است. اظهارات مسئولان ارشد استانی و کشوری در اینباره نشان از جدی بودن بحران دارد و رفته رفته در حال حادتر شدن است.
پیری جامعه، سنگینی بار دولت برای تامین خدمات اجتماعی، نبود نیروی انسانی کافی برای توسعه، مشکلات امنیتی، چالش در قدرت سیاسی و همچنین اضمحلال شادی و نشاط خانواده و جامعه از پیامدهای این رفتار خطرناک خواهد بود.
در گیلان نیز این مسئله پیچیده‌تر از هر استانی میباشد. زیرا با وجود ظرفیت های بزرگ اقتصادی، طبیعی و جغرافیای مطلوب، این استان پیشتاز از دیگر مناطق کشور در گرداب پیری فرو می رود. براساس آخرین امارهای رسمی در شرایطی که استانهایی همچون سیستان و بلوچستان با 3.2 و بوشهر با 4.2 درصد جمعیت همچنان پایین‌ترین نرخ سالمندی را در اختیار دارند، گیلان با 13.2 درصد و با رتبه نخست دارای پیرترین جمعیت هستند.
همچنین بر اساس سالنامه اماری سال 1399، استان سیستان و بلوچستان با 29.4 بیشترین نرخ ولادت را دارد در حالی که گیلان در بین 31 استان با نرخ ولادت 8.2 درصد رتبه آخر را به خود اختصاص داده است. اما با این وجود گیلان در زمینه نرخ باروری عمومی که مهم ترین فاکتور برای رشد جمعیت است نیز با نرخ 29.2 درصد کمترین میزان باروری را در میان استانهای کشور دارد.
یکی از مهم ترین راهکار فرار از پیری جامعه ایجاد توازن از طریق فرزندآوری میباشد که امروزه به پایین ترین سطح خود در این خطه از شمال کشور رسیده است که خارج از قسد و نیت گزارش حاضر بوده و باید در فضای مناسب مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.
اما پدیده فرزندآوری طی یک دهه اخیر با بی میلی شدید از سوی نسل جوان روبه رو شده است که اغلب جوانان آن را ناشی از مشکلات معیشی و اقتصادی می دانند و بی میلی برای فرزندآوری را تنها راه حل برای کنترل هزینه ها و همچنین جلوگیری از بحرانهای اقتصادی عنوان می کنند و نقطه کانونی گزارش نیز بررسی وزنه اقتصادی بر کاهش تمایل نسل جوان امروز برای فرزندآوری است که در جامعه آماری استان گیلان بررسی خواهد شد.
فرزندآوری در نگاه زوجهای جوان گیلانی
پیش از هر بررسی ابتدا باید دید فارغ از اظهارات و گمانه زنی رسانه ای، نسل جوان به خصوص در گیلان نسبت به فرزندآوری چه نگرشی دارد. عارف آزموده یکی از شهروندان رشتی که بیش از 10 سال از ازدواجش میگذرد در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: مهم ترین دلیلی که امروز من و همسرم را از بچه دار شدن منع می کند، سنگینی بار مخارج است.
وی که به گفته خودش در حوزه طراحی داخلی مشغول است اعتقاد دارد که نمیتوان با درآمدهای امروزه هزینه های نگهداری فرزن و فرزندان را تامین کرد و افزود: ما در گذشته با حداقل‌ها بزرگ شدیم و انتظاراتی نیز از والدین وجود نداشت. به طور کل نیازها کمتر و لوازم زندگی از کمترین تنوع برخودار بود که به طور طبیعی هزینه ها را به حداقل می رساند.
آزموده ادامه داد: امروزه فرزندان نیازهای متنوعی دارند که والدین نمیتوانند به سادگی از آنها عبور کرده و از تهیه آنها امتناع کنند. برخی از این ابزار و احتیاجات ضروری و برخی دیگر نیز بخاطر جلوگیری از سرخوردگی است که باید از سوی والدین تهیه شود که با توجه به سطح بالای هزینه ها و کاهش درآمد نمی توان به راحتی تامین شود.
مهیار یکی از کارمندان رسمی اداره‌ای در رشت نیز در گفتو گو با ایرنا اظهار داشت: در سال 1392 ازدواج کردم و تا به امروز موفق نشدم وضعیت اقتصادی را تا جایی پیش ببرم که بتوانیم فرزندی داشته باشیم.
وی حقوق کارمندی را پایین ترین میزان دستمزد در کشور عنوان کرد و گفت: ثبات درآمدی کارمندی در برابر افزایش هر روزه قیمت ها توانی برای من و همسر نگذاشته است که بتوانیم هزینه فرزند را تامین کنیم.
وی که به گفته خودش اکنون مستاجر است افزود: هم خودم و هم همسرم تمایلی زیادی به فرزند داریم و در برخی مواقع جای خالی حداقل یک بچه در زندگیمان بسیار احساس می شود. اما تنها دلیل اینکه تاکنون موفق نشدیم، ناتوانی اقتصادی و هزینه سنگین است.
ندا از دیگر ساکنین شهر رشت نیز که بیش از 10 سال از ازدواجش میگذرد گفت: شوهرم تمایل بسیاری برای بچه دارد و من هم عاشقانه دوست دارم چند فرزند داشته باشیم. اما بار زندگی آنقدر بر دوش همسرم سنگین است که حتی دیگر صحبتی از بچه در خانه ما نمی شود.
این بانوی تالشی که برای کار همسرش در شهر رشت ساکن است ادامه داد: نمی توانم برای خواسته خودم، همسرم را بیش از این در فشار قرار دهد زیرا میدانم الان هم تحت فشار بسیاری است و از مخارج هر دوی ما بر نمی آید. فکر کنم باید رفته رفته قید بچه را بزنیم.
ندا هم معتقد است که بخشی از هزینه های سنگین نگهداری از فرزندان مربوط به نگاه اجتماعی و توقعات فرزندان می شود که از عهده خانواده خارج است و گفت: برخی از روزها با همسر درباره فرزند و تامین نیازها و خواسته های او صحبت و هم فکری می کنیم و در آخر میبینیم در حال حاضر و پیشرفت های جامعه چقدر احتیاجات وجود دارد که باید فراهم شود.
گیلان بر ترازوی فرزندآوری
البته مسئله اقتصاد در همه جوامع امری مهم در رفتارهای اجتماعی و خانوادگی است و نمی توان به راحتی آن را نادیده گرفت. طی سالهای اخیر به دلیل مدیریت نادرست دولتهای پیشین در حوزه اقتصادی و افزایش افسار گسیخته قیمت ها در برابر عقب ماندگی دستمزد به خصوص قشر کارگر و کارمند و همچنین کاهش ارزش پول ملی باعث شد، قشر بزرگی از جامعه به با مشکلات عدیده معیشتی و رفاهی مواجه شوند.
با اینحال در نگاهی اجمالی و آماری خواهیم دید که عوامل اقتصادی تنها مسئله اثرگذار بر موضوع فرزند آوری یا به طور دقیق تر فرزند نیاوری نیست. در حال حاضر آمار کامل از وقایع حیاتی مربوط به سال 1400 موجود نیست و تنها گزارش موجود، بررسی 9 ماهه اداره کل ثبت احوال استان است که بر روی سایت این نهاد قابل دسترس است.
براساس این گزارش در 9 ماه آغازین سال 1400، تعداد 16 هزار و 306 نوزاد در سراسر استان متولد شدند که نسبت به سال 99 رشد 1.3 درصدی داشته است. در حالی که طی همین مدت 16 هزار و 715 گیلانی فوت کردند که افزایش 13/9 درصدی داشته است.
اما برای بررسی دقیق‌تر میتوان نکاهی به گزارش ثبت احوال از وقایع حیاتی از سال 99 مراجع کرد. طبق این گزارش بیشترین میزان ولادت در استان گیلان طی یک دهه اخیر در سال 1392 اتفاق افتاد که تولد 32 هزار و 647 نوزاد ثبت شد.
همچنین براساس گزارش رسمی در سال 99 تعداد 21 هزار و 132 مورد ولادت ثبت شد که نسبت به سال 98(ماقبل) کاهش هفت درصدی و نسبت به سال 92 کاهش 35 درصدی داشته است.
اما مسئله مهم تر مقایسه میان شهرستان ها است و در نگاهی دقیق تر می شود دید که شهرستانهای اقتصادی و برخودار از نرخ رشد کمتری در حوزه تولد و فرزندآوری نسبت به مناطق کمتر برخودار استان دارند.
برای مثال شهرستان برخودار لاهیجان با سطح رفاهی مناسب و جمعیت حدود 170 هزار نفر، در سال 99 یکهزار و 363 مورد تولد را ثبت کرد در حالی که شهرستان کمتر برخودار تالش با جمعیت 200 هزار نفری 2 هزار و 621 مورد ولادت را به ثبت رساند. به عبارت دقیت تر شهرستان تالش فقط با 17 درصد جمعیت بیشتر، 92 درصد فرزندآوری بیشتری نسبت به شهرستان لاهیجان داشته است.
علاوه براین در مقایسه میان شهرستان لنگرود و انزلی که تقریبً جمعیتی یکسان دارند نیز دوباره شاهد اختلاف محسوس فرزندآوری هستیم. طبق گزارش ثبت احوال گیلان، شهرستان لنگرود بدون برخوداری از ظرفیت های عظیم اقتصادی و تجاری شهرستانی مانند انزلی، تعداد یکهزار و 96 مورد تولد را در سال 99 ثبت کرد که این میزان نسبت به انزلی افزایش 27 درصدی دارد.
این بررسی نشان میدهد شهرستان های برخودار و دارای ظرفیت های اقتصادی و مالی و همچنین سطح رفاه بالاتر در برابر مناطق کم برخودار فرزندآوری کمتری دارند که عملاً موضوع اثر اقتصادی فرزندآوری را سطح خرد اگر نگوییم باطل، بلکه کمرنگ می کند. البته این بررسی مربوط به استان گیلان است و شاید در دیگر نقاط کشور به گونه ای دیگر باشد.
هزینه پنداری فرزندان
بار دیگر لازم به یادآوری است که نباید مشکلات اقتصادی را نادیده گرفت و قرض از این گذارش نیز نفی اثرات مخرب دغدغه معیشتی بر فرزندآوری و دیگر پدیده های اجتماعی نیست، اما به نظر می رسد مسئله فرزندآوری دارای ابعاد متفاوتی است که نیاز به بررسی دارد تا در تصمیم‌گیری‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی بر روی میز تصمیم گیرندگان گذاشته شود.
سپیده غلامی کارشناس علوم تربیتی کاهش فرزندآوری را موضوعی در هم تنیده و چند وجهی و بررسی اقتصادی آن را ناقص و معیوب دانست و گفت: معتقد هستم که خانواده و کارویژه آن امروزه در جامعه ایران بخصوص در بین زوج های جوان معنای واقعی خود را از دست داده است، به طوری که برای مثال شاهد حسابگری بر تمامی ابعاد روابط زناشویی هستیم.
وی ریشه این مسائل را تحمیل فشارهای اقتصادی بر تمامی ابعاد اجتماعی عنوان کرد و نخستین چهره تغییرات ایجاد شده را فرار و بی میلی نسل جوان به تشکیل خانواده دانست و ادامه داد: امروزه شاهد شکل گسترش و نوین به اصطلاح خانواده هستیم که با نام زندگی مجردی یا زوج زیستی رایج است که با شاخصه های فرهنگی، اعتقادی، دینی و حتی باورهای اجتماعی همخوانی ندارد.
این کارشناس مسائل خانواده نقش فرزندان را در اینگونه از روابط و شکل خانواده کامل حذف شده بیان داشت و گفت: حتی در صورت تن دادن به تشکیل رسمی خانواده و ازدواج، زوج ها بیشتر متمایل به زندگی دونفره هستند.
غلامی با اشاره به اینکه آسیب های ناشی از مشکلات اقتصاد ملموس‌ترین عامل در شکل‌گیری چنین پدیده و رفتار اجتماعی است، افزود: امروزه نگاه به فرزندان بیشتر بر مبنای درآمد هزینه ترسیم می‌شود که با توجه به وضعیت کنونی وزن هزینه آن بیشتر می باشد.
وی اظهار داشت: امروزه برداشت زوجهای جوان از فرزندآوری بر مبنای بار اضافه و یا محلی برای هدر رفت سرمایه است که همین مسئله در کنار کاهش توان اقتصادی نسل جدید امتناع از فرزندآوری را بوجود آورده است.
فرزندان مصرف گرا به جای مولد
این کارشناس تربیتی همچنین به نوع فرزند پروری نیز به عنوان عاملی اثرگذار دیگر بر بی میلی به فرزندآوری اشاره کرد و گفت: در شکل سنتی خانواده فرزندان ستون های اصلی خانواده و اقتصاد و معیشت بوده اند. فرزند به معنای توان کار بیشتر و تولید بیشتر و برداشت محصول بیشتر بود. فرزند سنتی از کمترین سن، فردی مولد و فعال در حوزه اقتصاد خانواده بود که تولیدش بیش از مصرفش بود.
به گفته غلامی، اما فرزندان امروز به خصوص در مناطقی با درآمد اقتصادی بالا همچون پایتخت کشور و شهرهای مرفه، حتی در بالاترین سن و در دوران مختلف همچون جوانی و دانشجویی نیز صرفاً مصرف کننده است که طبیعتاً فشار را بر والدین اضافه می کند.
وی افزود: برای مثال در بررسی های خود شما مشخص شد شهرهای مرفهی همچون لاهیجان فرزندان کمتری متولد می شود زیرا در این شهرها فرزندان بخش قابل ملاحظه از سن خود را مصرف کننده هستند و با توجه به توقعات و سبک زندگی مردم در این شهر، هزینه این فرزندان نیز بسیار بالا است. اما در مناطقی همچون تالش بنا بر سنی تر بودن تعاملات هنوز فرزندان یار و یاور والدین در امور کشاورزی، دامداری و دیگر فعالیت های اقتصادی هستند. البته طولی نخواهد کشید که این مناطق نیز آلوده به سبک زندگی جدید خواهند شد.
دلسردی زنان از قوانین کار
این کارشناس اجتماعی همچنین به مشکلات قانون کار در حمایت از زنان شاغل اشاره کرد و گفت: در مناطق سنتی تر استان زنان هنوز وارد فضای کار نشده و دغدغه ای نسبت به این مسئله ندارند. اما در شهرهای توسعه یافته تر همچون رشت که سطح هزینه ها بالا است زنان در فعالیت های اجتماعی نقشی مهم داشته و متاسفانه قوانین بارداری در امنیت شغلی آنان رضایت بخش نیست.
غلامی افزود: از سوی دیگر شرایط اقتصادی به گونه ای است که نیاز به درآمد در زندگی خانوادگی، بخش زیادی از زنان را به بازار کار کشانده است و ترس از دست دادن فرصت های شغلی یکی از موانع تمایل زنان برای بچه دارشدن است.
به گفته وی دلیل دیگر عدم استقبال زنان در شرایط کنونی به بچه دارشدن ادامه تحصیلات است که بچه دارشدن را مانعی دست و پاگیر در این مسیر می دانند.
پشت پرده فرزندآوری
همانطور که تا به اینجا از نظر متخصصین اجتماعی و حتی مردم دیده و شنیدیم، برای استان گیلان همانند دیگر نقاط کشور عامل اقتصاد به طور مستقیم و غیرمستقیم رکنی تعیین کننده است، اما عواملی همچون قوانین ضعیف حوزه اشتغال، مصرف گرا بودن فرزندان بخصوص در سنین جوانی، تفاوت اجتماعی جوامع مردن و سنتی و همچنین ساختار اجتماعی مناطق برخودار در برابر مناطق توسعه یافته‌تر، اثرات جدی در پرهیز از فرزندآوری حداقل در استان گیلان داشته و دارد.
اما شاید برای درک بهتر وضعیت موجود استان زوایای دیگری باشد که از نگاه بسیاری از رسانه ها و حتی کارشناسان دور مانده است. برای این منظور گفت و گویی کردیم با پارسا کلهر کارشناس ارشد جامعه شناسی تا آنچه از نگاه ما پنهان مانده است روشن شود.
کلهر در ابتدا با تاکید بر لزوم پژوهش های محلی و آمایش های سرزمینی در حوزه جمعیت گفت: متاسفانه در موضوع بی میلی خانواده ها به فرزندآوری پژوهش دقیق و منطقه ای صورت نگرفته و اگر هم انجام شده باشد در اختیار جامعه قرار نگرفت و همواره با یک نسخه کلی به این موضوع پرداخته می شود. متاسفانه همه بخصوص صاحب نظران و حتی تصمیم گیرندگان به مسئله اقتصادی موضوع اتکا کرده و به دلیل وزن سنگین مشکلات معیشتی، پرونده مسئله فرزندآوری را مخدومه می کنند.
وی با بیان اینکه نمی توان بدون توجه به مشکلات اقتصادی هیچ رفتار اجتماعی را مورد بررسی قرار داد زیرا اقتصاد زیربنای توسعه انسانی و اجتماعی است، ادامه داد: اما در حال حاضر استانهایی هستند که در سخت ترین شرایط اقتصادی فرزندان بیشتری دارند که البته داشتن فرزند فراوان نباید به اولویت تبدیل شود زیرا اولویت امروز جامعه ایران جمعیت جوان ماهر و قابل اتکا است، زیرا در غیراینصورت بار بیشتری به جامعه و حاکمیت تحمیل می شود.
این جامعه شناس معتقد است: اما عوامل مختلفی در این میان اثرگذار هستند که میتوان به" الگوبرداری طبقات پایین و متوسط از طبقه مرفع و به اصطلاح لاکچری جامع، نگاه دست و پاگیری به فرزندان و حتی تعریف متفاوت به آزادی نیز اشاره کرد که در حال حاضر شاید نقش پنهان بزرگی دارند که کمتر کسی به آنها می پردازد.
کلهر گفت: امروزه فاصله شدید طبقاتی که حاصل مدیریت نادرست اقتصاد است، باعث شده تا طبقات بالا برای طبقات دیگر به یک الگوی انکارناپذیر تبدیل شوند که رفتار آنها مانند مشق شب برای قشر متوسط و پایین محسوب می شود. در حال حاضر اغلب چهره های مشهور، مرفع و الگوی جامع تک فرزند یا حتی مجرد هستند که اثرگذاری رفتار آنها چندین برابر تمام توان توجیهی و رسانه ای کشور است.
وی ادامه داد: همچنین تعریف کنونی از آزاد را نیز نباید دستکم گرفت. بسیاری از شهروندان ایرانی در حال حاضر فرزندان را ناقض آزادی می دانند و آنها را مخل زندگی آزادانه می پندارند که همین مسئله خود سد بزرگی برای فرزنداوری محسوب می شود. پس نباید نقش متغییرهای مستقل و وابسته اقتصادی را دستکم گرفت.
چه باید کرد؟
کلهر معتقد است: ابتدا باید بپذیریم که نمی توان جامعه را به شیوه سنتی گذشته بازگرداند و باید بازگشت به دوران طلایی را فراموش کرد. علاوه بر این موضوع فرزندآوری را نمی توان به شکل دستوری پیش برد. قدم نخست برای تشویق جامعه به فرزندآوری حل دغدغه های اقتصادی استکه همانطور که گفتیم زیربنای حتی برنامه های فرهنگی نیز می باشد.
به گفته وی، باید سطح درآمد خانواده ها افزایش یافته و قدرت خرید آنها به وضعیت ثابت و قابل اتکا برسد. در کنار این، ایجاد فرصتهای شغلی برای جوانان بیکار به عنوان مشوق تبلیغاتی در ایمن‌سازی زندگی و تشکیل خانواده، مشوق و قوانین حمایتی برای اشتغال زنان، بسته های حمایتی برای فرزندآوری و همچنین توجیه رسانه ای جامعه میتواند گامهای موثر در تغییر سبک کنونی زندگی باشد.
این جامعه شناس ضرورت حرکت به سوی تشویق جامعه برای فرزندآوری را تصمیمی کلان عنوان کرد و گفت: باید همه مولفه ها در کنار یکدیگر و با مدیریت افرادی متخصص در تمامی بخش های اقتصادی و فرهنگی حرکت کنند تا همانند گذشته شاهد هدر رفت انرژی و منابع نباشیم.
با این حال در صورت عدم تغییر روند کنونی جایگزینی جمعیت در گیلان طی یک دهه اخیر با موجی از جمعیت پیر و غیرمولد در استان مواجه خواهیم بود که با توجه به ظرفیت های اقتصادی این خطه از شمال کشور می تواند بحران‌زا باشد. مسئله ای که نیازمند تصمیم گیری و اقدامات هرچه سریع تر متولیان امر است.
برچسب‌ها
