زلزله فیلیپین، تداوم لرزش در حلقه آتش

مجمع الجزایر فیلیپین مرز برخورد بین ورقه های اقیانوس آرام و اوراسیا و ورقه دریای فیلیپین است. ورقه دریای فیلیپین با نوار متحرک فیلیپین، منطقه‌ای با تغییر شکل شدید، همگرا می‌شود. این ناحیه بخشی از حلقه آتش است. حلقه آتش، تجلی مستقیم سطحی فرورانش، برخورد ورقه های زمینساختی است. بزرگای قابل توجه زلزله 10 اکتبر 2025، باعث هشدار سونامی و تخلیه فوری در مناطق ساحلی به دلیل پتانسیل امواج خطرناک سونامی شد. کانون زمین‌لرزه در ساحل، تقریباً در 62 کیلومتری جنوب شرقی شهر مانای در استان داوائو شرقی واقع شده است. از مردم ساکن در ساحل خواسته شد تا به مناطق مرتفع‌تر بروند به مناطق داخلی‌تر نقل مکان کنند. پس از زلزله، پس‌لرزه‌هایی با بزرگای 5.9 و 5.6 اندکی پس از رویداد اصلی گزارش شد.

گزارش‌هایی از خسارات سازه‌ای، قطع برق و جراحات، به ویژه در منطقه سبو، منتشر شده است، اگرچه این موارد ممکن است مربوط به رویدادهای نامرتبط قبلی باشد. هشدار سونامی که در پی این زلزله صادر شده بود، دو ساعت پس از رخداد لغو شد.

زلزله موجب وحشت مردم و تعطیلی مدارس شد و چندین ساختمان، از جمله ساختمان فرودگاه بین‌المللی داوائو، دچار ترک خوردگی شدند. با این حال، فرودگاه فعال ماند و هیچ پروازی لغو نشده است. اندونزی، همسایه فیلیپین، نیز برای مناطق شمال سولاوسی و پاپوآ هشدار سونامی صادر کرد و گزارش‌ها حاکی از آن است که تنها امواج کوچکی در این مناطق مشاهده شد.

در ساحل شرقی میندانائو ورقه دریای فیلیپین در حال فرورانش به زیر نوار متحرک فیلیپین است که منجر به فعالیت لرزه‌ای قابل توجهی می‌شود. این منطقه دو ویژگی اصلی دارد. گسل فیلیپین که صدها کیلومتر در امتداد بخش شرقی میندانائو امتداد دارد و گودال فیلیپین در شرق قرار دارد. در محل گودال فیلیپین لیتوسفر اقیانوسی ورقه دریای فیلیپین به سمت غرب فرورانش می‌کند. این ساختارهای فعال، همراه با گسل‌های فعال متعدد دیگر، باعث زلزله‌های مکرر، از جمله گسل‌های امتدادلغز کم ژرفا، راندگی و گسل‌های عادی می‌شوند. گسل فیلیپین یک سامانه گسل امتدادلغز بزرگ و فعال است که از کل پهنه شرق میندانائو عبور می‌کند. این گسل مسئول وقوع زلزله‌های قابل توجه زیادی است، به طوری که تنها در 50 سال گذشته بیش از 60 زلزله با بزرگا 5 یا بیشتر در آن رخ داده است.

فیلیپین بخشی از نوار حلقه آتش دور اقیانوس آرام است. فیلیپین نمونه‌ای کلاسیک و پیچیده از یک سیستم جزایر قوسی island arc است، اما با یک پیچش منحصر به فرد - اغلب به عنوان یک منطقه برخورد بین دو جزیره قوس شناخته شود. جزیره قوسی، زنجیره‌ای کمانیی از جزایر آتشفشانی است که در یک منطقه فرورانش زمینساختی واقع است و در آن محل یک ورقه اقیانوسی به زیر ورقه دیگر رانده می‌شود. ذوب شدن ورقه فرورانش، ماگمایی را تولید می‌کند که بالا می‌آید و آتشفشان‌ها را تشکیل می‌دهد.

مجمع‌الجزایر فیلیپین محصول فرورانش دوگانه و وضعیت منحصر به فرد فشردگی بین دو منطقه فرورانشی است. در گودال مانیلا در غرب نشان می دهد ورقه سوندا مشتق شده از اوراسیا - لیتوسفر دریای چین جنوبی - در حال فرورانش به سمت شرق در زیر لبه غربی فیلیپین است. گودال فیلیپین در شرق: نشان می دهد که ورقه دریای فیلیپین در حال فرورانش به سمت غرب در زیر لبه شرقی فیلیپین است. این مساله نیروهای فشاری عظیمی ایجاد می‌کند که مجمع‌الجزایر فیلیپین را از هر دو طرف به جلو می‌راند. به همین دلیل است که فیلیپین یکی از فعال‌ترین مکان‌های زمین از نظر لرزه‌خیزی و آتشفشانی است.

در فیلیپین مناطق فرورانش موازی، دو کمان آتشفشانی اصلی با روند شمالی - جنوبی ایجاد کرده‌اند. گودال‌های ژرف اقیانوسی فیلیپین دومین گودال ژرف جهان (پس از گودال ماریانا) است که ژرفای آن به حدود 10540 متر می‌رسد!.

در فیلیپین سه دسته زلزله ابرراندگی، ژرف و کم ژرفا رخ می دهند. زلزله‌های مگاتراست (ابرراندگی) در امتداد فصل مشترک گودال‌های مانیل و فیلیپین رخ می‌دهند. زلزله‌های ژرف و متوسط در ورقه های فرورانش ورقه دریای فیلیپین و دریای چین جنوبی رخ می‌دهند. زلزله‌های پوسته‌ای کم ژرفا در گسل‌های فعال متعدد درون نوار متحرک فیلیپین رخ می‌دهند که ناشی از کوتاه شدگی شدید هستند. سامانه گسل فیلیپین، یک گسل بزرگ امتدادلغز چپ‌گرد که در درازای کشور امتداد دارد، منبع اصلی این زلزله‌های مخرب است. فیلیپین یک گوه برافزایشی مرکب است که از قطعات پوسته اقیانوسی، جزایر آتشفشانی باستانی و رسوباتی بین دو ورقه همگرا تشکیل شده است.

در «حلقه آتش» بیشترین زلزله‌ها و آتشفشانهای زمین رخ می دهند. حلقه آتش منطقه‌ای به شکل نعل اسب در اطراف حوضه اقیانوس آرام و محل وقوع حدود 90% از زلزله‌های جهان است. حدود 75% از آتشفشان‌های فعال و خاموش جهان نیز در همین نوار قرار دارد.

محرک اساسی فعالیت حلقه آتش، برهمکنش ورقه های زمینساختی است. ورقه اقیانوس آرام، به همراه چندین ورقه کوچکتر دیگر (خوان د فوکا، نازکا، کوکوس، دریای فیلیپین)، با ورقه های قاره‌ای اطراف (آمریکای شمالی، آمریکای جنوبی، اوراسیا، هند و استرالیا) برخورد می کند و به زیر آنها در حال فرورانش است. در این پهنه سه نوع مرز زمینساختی وجود دارد. مرزهای همگرا، مرزهای انتقالی و مرزهای واگرا.

مرزهای همگرا (مناطق فرورانش) که فرآیند غالب شکل‌دهنده حلقه آتش است. در این مرزهای همگرا یک ورقه اقیانوسی اقیانوسی - نازک و متراکم‌تر (ورقه اقیانوس آرام، ورقه نازکا) با یک ورقه قاره‌ای کم‌چگال‌تر یا یک ورقه اقیانوسی دیگر برخورد می‌کند و به زیر آن رانده می‌شود. این فرآیند فرورانش نامیده می‌شود.

زلزله های مگاتراست - ابرراندگی - بزرگترین زلزله‌های روی زمین با یزرگای بیش از 9 در محل فرورانش رخ می‌دهند. حرکت چسبندگی - لغزشی هنگام قفل شدن ورقه ها و سپس آزاد شدن ناگهانی این قفل شدگی، انرژی عظیمی تولید می‌کند. زلزله 1960 شیلی با بزرگای 9.5، زلزله 1964 آلاسکا با بزرگای 9.2 زلزله 2011 ژاپن با بزرگای 9.1 و زلزله 2025 کامچاتکای روسه با بزرگای 8.8 همگی در پهنه های فرورانش در حلقه آتش و محل فرورانش رخ داده اند. زلزله‌های درون ورقی که در داخل ورقه فرورانشی رخ می دهند و می توانند ژرف تا ژرفای 700 کیلومتر باشند. زلزله‌های داخل پوسته قاره ای که معمولا کم‌ژرفا هستند که می‌توانند بسیار مخرب باشند مانند زلزله کوبه 1995، ژاپن با بزرگای 6.9.

با فرو رفتن ورقه فرورانشی، آب به داخل گوشته داغ بالا آزاد می‌شود و نقطه ذوب آن را پایین می‌آورد و ماگما تولید می‌کند. این ماگما به سطح زمین بالا می‌آید و نواری از آتشفشان‌ها را در ورقه فوقانی مانند رشته‌کوه‌های آند، کاسکاد - کوه سنت هلن - مجمع‌الجزایر ژاپن و مجمع الجزایر فیلیپین و اندونزی و جزایر آلوسین ایجاد کرده است.

مرزهای انتقالی جایی هستند که دو ورقه به صورت افقی در کنار یکدیگر می‌لغزند. ورقه ها در امتداد گسل‌ها به یکدیگر ساییده می‌شوند و تنشی ایجاد می‌کنند که در زمین‌لرزه‌ها آزاد می‌شود. این مرزها با زلزله‌های امتدادلغز بزرگ و کم ژرفا مشخص می‌شوند. اگرچه معمولاً به بزرگای بزرگترین زلزله‌های مگاتراست نیستند، اما به دلیل کم ژرفا بودن و نزدیکی به مناطق مسکونی بسیار مخرب هستند. مثال بسیار مهم این نوع زلزله ها در حلقه آتش زلزله های ناشی از گسل سن آندریاس در کالیفرنیا در مرز انتقالی بین ورقه های اقیانوس آرام و آمریکای شمالی است. زلزله 1906 سانفرانسیسکو با بزرگای 8.0 یک نمونه کلاسیک از این زمینلرزه هاست.

مرزهای واگرا عمدتاً در پشته وسط اقیانوس آرام و بخش شرقی ورقه هند و استرالیا دیده می شوند. در این مرزها پوسته اقیانوسی جدید ایجاد می شود و ورقه ها از هم جدا می‌شوند و به ماگما اجازه می‌دهند تا بالا بیاید و پوسته اقیانوسی جدیدی ایجاد کند. زمین‌لرزه‌ها در این مرزها عموماً کوچک تا متوسط و کم ژرفا هستند که در اثر گسلش کششی ایجاد می‌شوند.

*زلزله‌شناس و استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله

233233