سقاخوانی؛ نغمه پیشبازِ محرم
سَقاخوانی، از آیین‌های دیرین عاشورایی است که به صورت نوحه‌سرایی دسته‌جمعی، بدون سینه‌زنی، زنجیرزنی، سنج‌زنی و طبل‌زنی در برخی از مناطق ایران برگزار می‌شود، اما این سبک عزاداری در نوش‌آباد همچنان حفظ شده است.
سقاخوانی در نوش‌آباد و در برخی محله‌های کاشان، آران و بیدگل، نیاسر و قمصر برگزار می‌شود که آیین سقاخوانی نوش‌آباد به شماره 1334 در سال 1395 در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.
محمد خداداد، پژوهشگر ادبیات آیینی در گفت‌وگو با ایسنا، اظهار کرد: سقاخوانی یا سقایی از جمله آئین‌هایی است که در استقبال از محرم و کاروان حسینی در نوش‌آباد برگزار شده و سقاخوانان به سبکی خاص اشعاری در مضمون حماسه کربلا می‌خوانند.
وی افزود: سقاخوانی امروز، با بسط شعر و سبک‌های آوازی، جلوه‌هایی شنیدنی و متنوع از نواها و نغمه‌های عاشورایی را در دستگاه‌های اصیل موسیقی از جمله دشتی، ابوعطا، شور، شوشتری، افشاری، همایون و... پدیدار ساخته است.
خداداد تصریح کرد: سقاخوانی را می‌توان به گونه‌ای آیین پیش‌باز و استقبال از ماه محرم دانست. سقاخوانی محله‌های پنج‌گانه نوش‌آباد از شامگاه عید غدیر شروع می‌شود و تا شامگاه اول محرم ادامه دارد که پرشورترین و متنوع‌ترین سبک‌ها در مرکز هیأت حسینی خوانده می‌شود.
مدیر اجرایی پژوهشکده کاشان شناسی دانشگاه کاشان، تأکید کرد: سقاخوان‌های هیأت حسینی نوش‌آباد سبک‌های بسیار متنوعی می‌خوانند و با جمعیت پر شمار در چهار دسته هم‌نوایی دارند که در اصطلاح، دو دسته استاد یا نقیب و دو دسته شاگرد هستند.
خداداد تصریح کرد: قطعات اصلی شعر را دو گروه نقیب می‌خوانند، و دو گروه شاگرد که تعداد بیشتری هستند، بندهای قطعات را که در قالب ترجیع بند، ترکیب‌بند و یا یک مصرع از هر بیت است، پاسخ می‌گویند که مفهوم، متانت و سبک موسیقی باشکوه سقایی بسیار تأثیرگذار و شورانگیز است.
وی تأکید کرد: شعرهای سقاخوانی، دارای مفهومی عمیق و عرفانی است که نشانه حقیقت‌های تاریخ عاشورا و باورهای اسطوره‌ای است و از این‌رو اشعار سقایی را از سطح شعر عامیانه و مداحی‌های مرسوم بالاتر برده است.
سقاخوانان نوش‌آباد، در طول 12 شب آخر ماه ذیحجه، منزل به منزل همراه کاروان حسینی می‌شوند و اشعاری را شروع می‌کنند که نخستین منزل، عرفه است؛ آنها این‌گونه می‌خوانند «از حریم کعبه عزم کربلا دارد حسین / عزم جانبازی به راه کبریا دارد حسین / تا نیابد از جفا بر بَست یزدانی گزند / انصراف از حج خود، خون خدا دارد حسین /» آنها به همین ترتیب، هر شب بخشی از قیام امام حسین (ع) را یادآوری می‌کنند.
سقاخوان‌های هیئت حسینی نوش‌آباد، در آخرین شب ذیحجه، در مسیر رسیدن به مرکز هیئت قاسمی، در کوچه‌ها و خیابان‌ها، آغاز محرم را به همگان اعلام می‌کنند و می‌خوانند: «ز هر سو نوحه و بانگ فغان می‌آید، گویا محرم شده / نوای یا حسین بر گوش جان می‌آید، گویا محرم شده».
همچنین مدیر اجرایی پژوهشکده کاشان شناسی دانشگاه کاشان به ایسنا، گفت: سقاخوانان در روز تاسوعا، به یاد درگذشتگان میان دو محرم، به منزل بازماندگان می‌روند و فاتحه‌خوانی می‌کنند و خانواده درگذشتگان نیز پرچمی را به هیئت هدیه می‌دهند و با نان موسوم به «عباسعلی» از آنان پذیرایی می‌کنند.
خداداد افزود: در نوش‌آباد، سقاخوانی در روز عاشورا با آهنگ حزین فقط با حضور ساداتی اجرا می‌شود که شال‌های سبز بر گردن دارند و پیشاپیش سینه‌زنی و پس از تابوت نمادین شهید کربلا حرکت می‌کنند.
وی گفت: سقاخوانی در گذر زمان تغییرهایی در ماهیت و کارکرد پیدا کرده است زیرا در بعضی مناطق سقایی سبکی از عزاداری بود که افراد ضمن آب دادن به مردم، شعرهایی با مضمون حماسه کربلا می‌خواندند، اما امروزه، از مجموع مشک، جام، لنگ، و سایر لوازم آب دادن به تشنگان، تنها نوحه خوانی آن را سقاها حفظ کرده‌اند.
این پژوهشگر حوزه ادبیات آیینی، تصریح کرد: بعضی از افراد نیز، سقایی را به یاد سقای دشت کربلا حضرت عباس (ع) انجام می‌دهند که مطابق منابع دینی دارای ثوابی زیاد می‌دانند و در سیره ائمه نیز روایت شده است.
وی افزود: سقاها که میراث داران اهل فتوت هستند از آنجا که مشکی به دوش و جامی در دست داشتند و دیگر لوازم سقایی را بر خود آویخته بودند، طبعا نمی‌توانستند سینه یا زنجیر بزنند، بنابراین صرفاً به خوانش نوحه بسنده می‌کردند.
خداداد گفت: سقاها، ضمن سیراب ساختن کام تشنگان، لب خشکیده شهدای کربلا را به یاد آنان می‌آوردند که به مرور زمان دسته‌های سقایی پراکنده شدند و سوز و ساز شعرها و آهنگ‌هایشان خواهان زیادی پیدا کرد.
مدیر اجرایی پژوهشکده کاشان شناسی دانشگاه کاشان، گفت: کاشان نیز دسته‌های سقایی دارد که مهم‌ترین آنها هیئت سقایی هدایتی، هیئت سقایی ضیغم محله طاهر و منصور، هیئت سقایی گذر حاجی محله دروازه فین، هیئت سقایی محسنی‌های محله باغچه شاهی و هیأت سقایی استاد علی آقاسقا محله درب حوض است.
وی تأکید کرد: مسجد قاضی آران و محله مختص آباد بیدگل نیز هیئت‌های سقایی مستقر هستند. نیاسر و قمصر و بعضی شهرها و روستاهای دیگر منطقه فرهنگی کاشان نیز به سبک خود سقایی می‌خوانند.
خداداد تصریح کرد: برخی هیأت‌ها بعد از ماه رمضان، سقایی می‌خوانند و بعضی از آنها بعد از عید قربان، ولی بیشتر آنها از شام عید غدیر هر شب محفل نوحه‌خوانی سقایی با آداب خاص خود را دارند و هدایتی‌های کاشان سابقه‌ای افزون بر 250 سال برای پیشینه سقایی خود بر می‌شمارند.
مدیر اجرایی پژوهشکده کاشان شناسی دانشگاه کاشان، گفت: سقایی‌های محسنی کاشان آئین تشرف به کسوت سقایی برای کودکان برگزار می‌کنند و با نوحه‌ای خاص تن‌پوش‌های سقایی را یک یک بر قامت کودک می‌پوشانند و بیت آغازین این نوحه این است «ابتدا می‌کنم ز بسم‌الله... بعد از آن لا اله الا الله».
وی افزود: سقاهای محله مختص آباد بیدگل، فقط شعرهای شاعر محله خودشان مرحوم فرج‌الله واصف بیدگلی را می‌خوانند. شعرهایی که مخصوص سقایی سروده شده‌اند و اکنون حدود پنجاه نوحه آن را می‌خوانند. دسته آنها در روز اول محرم چاوش عزای محرم است که اوج برنامه را در بازار هادی اجرا می‌کنند.