سندیت وجود حضرت رقیه (س) و تأثیر شهادت او در افشای چهره یزید

گروه فرهنگی خبرگزاری تسنیم: بحث درباره وجود حضرت رقیه (س)، دختر خردسال امام حسین (ع)، از جمله موضوعات تاریخی است که در میان مورخان و محققان اختلاف نظر وجود دارد. برخی با استناد به منابع کهن وجود ایشان را محتمل می‌دانند، در حالی که عده‌ای دیگر به دلیل کمبود شواهد قطعی، در این مسئله تردید دارند.

این یادداشت تحقیقی با بررسی منابع تاریخی، روایی و تحلیل قرائن موجود، به دنبال پاسخ به این پرسش است که آیا حضرت رقیه (س) واقعاً وجود داشته‌اند؟ و اگر چنین است، حضور ایشان در واقعه کربلا و اسارت اهل بیت (ع) چگونه بوده است؟ همچنین، تأثیر شهادت ایشان بر افشای جنایات بنی‌امیه و تغییر فضای سیاسی شام مورد بررسی قرار می‌گیرد.

فصل اول: بررسی تاریخی وجود حضرت رقیه (س)

برخی از مهم‌ترین منابعی که به وجود دختری به نام رقیه (س) برای امام حسین (ع) اشاره کرده‌اند، عبارتند از:

• «لباب الأنساب» اثر ابن فندق بیهقی (متوفای 565 ق) که در آن به سه یا چهار دختر برای امام حسین (ع) اشاره شده است.
• «مطالب السئول فی مناقب آل الرسول (ص)» نوشته کمال‌الدین محمد بن طلحه شافعی (متوفای 652 ق) که در آن نام‌های دختران امام حسین (ع) ذکر شده است.
• «مناقب آل أبی‌طالب» اثر ابن شهرآشوب (متوفای 588 ق) که در آن نیز به وجود دختری خردسال برای امام حسین (ع) اشاره شده است.

نکته قابل توجه این است که در برخی مقاتل قدیمی، نام حضرت رقیه (س) به صراحت در کلام امام حسین (ع) آمده است. این مسئله نشان می‌دهد که این نام در سنت شیعی شناخته شده بوده است.

اما قدیمی‌ترین منبعی که به شهادت حضرت رقیه (س) اشاره کرده، کتاب «کامل بهائی» نوشته عمادالدین طبری شیعی در قرن هفتم هجری است. او این روایت را از کتاب «حاویه» نقل کرده که امروزه در دسترس نیست. بر اساس این روایت: حضرت رقیه (س) در شام به پدرش، امام حسین (ع)، اشتیاق پیدا کرد و بزرگان خاندان، شهادت امام را از او پنهان کرده بودند. وقتی یزید متوجه ناراحتی او شد، دستور داد سر مطهر امام حسین (ع) را نزد او ببرند. حضرت رقیه (س) با دیدن سر پدر، از غم و اندوه جان سپرد.

هرچند این روایت در منابع متأخر نقل شده، اما به دلیل قدمت «کامل بهائی» و ارجاع آن به کتاب «حاویه»، از اعتبار نسبی برخوردار است.

نقد دیدگاه منکران وجود حضرت رقیه (س)

برخی از محققان معتقدند که نام حضرت رقیه (س) در منابع بسیار قدیمی مانند «ارشاد» شیخ مفید و «لهوف» سید بن طاووس نیامده است. همچنین در برخی منابع، نام دختران امام حسین (ع) به صورت فاطمه صغری، سکینه و زینب ذکر شده و نام رقیه (س) در این فهرست وجود ندارد.

در پاسخ به این شبهات باید توجه داشت:

اولاً عدم ذکر نام در برخی منابع به معنای نفی وجود نیست، چرا که ممکن است برخی مورخان به دلایلی از ذکر نام ایشان خودداری کرده باشند.

ثانیاً، در منابع متعدد از دختری خردسال در کاروان اسرا نام برده شده که در شام از دنیا رفته است. این دختر می‌تواند همان حضرت رقیه (س) باشد، حتی اگر نامش صریحاً ذکر نشده باشد.

ثالثاً، تعدد منابعی که به وجود دختری به نام رقیه (س) اشاره کرده‌اند، نشان‌دهنده رواج این نام در سنت اسلامی است.

بنابراین اگرچه اثبات قطعی وجود حضرت رقیه (س) دشوار است، اما قرائن تاریخی به نفع وجود ایشان قوی‌تر از ادله نفی آن است.

فصل دوم: تأثیر شهادت حضرت رقیه (س) بر افشای جنایات یزید

پس از واقعه کربلا، اسرای اهل بیت (ع) به شام برده شدند. در این سفر، حضرت رقیه (س) نیز حضور داشتند. گزارش‌ها نشان می‌دهد که در شام، مجالس عزا برای امام حسین (ع) برگزار می‌شد و حتی زنان دربار یزید در این مراسم شرکت می‌کردند.

شهادت حضرت رقیه (س) در این فضا، تأثیر عمیقی بر مردم شام گذاشت، زیرا کشته شدن یک کودک بی‌گناه به دست یزید، مظلومیت اهل بیت (ع) را بیش از پیش آشکار کرد. در عین حال نمایش سر مطهر امام حسین (ع) به حضرت رقیه (س) یکی از جنایت‌های هولناک بنی‌امیه بود که باعث شد مردم شام نسبت به یزید و حکومتش بیزاری پیدا کنند.

این پرسش مطرح است که چرا یزید نتوانست مانع برگزاری مجالس عزا شود؟ در پاسخ باید دقت شود که برخلاف تصور برخی که فکر می‌کنند اسرا مدت طولانی در شام ماندند، به نظر می‌رسد حداکثر یک هفته در شام توقف داشتند. دلیل کوتاه بودن این مدت، افشاگری‌های حضرت زینب (س) و امام سجاد (ع) بود که باعث شد یزید نتواند اسرا را بیشتر در شام نگه دارد.

در این مدت، سخنرانی کوبنده امام سجاد (ع) در مجلس یزید و همچنین سخنرانی حضرت زینب (س)، چهره واقعی بنی‌امیه را برملا کرد. شهادت حضرت رقیه (س) نیز به این افشاگری‌ها دامن زد، زیرا مردم شام از دیدن مظلومیت یک کودک عمیقاً متأثر شدند.

برخی با استناد به روایتی منسوب به امام سجاد (ع) معتقدند که سخت‌ترین روزهای اسارت در شام بود. اما با بررسی تاریخی می‌توان گفت در کوفه، ابن زیاد به صورت علنی به اسرا توهین کرد و حتی قصد کشتن امام سجاد (ع) را داشت اما در شام، یزید به دلیل ملاحظات سیاسی، مجبور شد از شدت فشارها بکاهد. درنتیجه، بدترین روزهای اسارت در کوفه و در برابر ابن زیاد سپری شد، نه در شام.

فصل سوم: تحلیل تأثیر شهادت حضرت رقیه (س) بر تاریخ تشیع

از یک سو، حضرت رقیه (س) به عنوان نماد مظلومیت کودکان در واقعه کربلا شناخته می‌شوند. شهادت ایشان نشان داد که حتی کودکان نیز از جنایات بنی‌امیه در امان نماندند.

از سوی دیگر، باید به نقش ایشان در گسترش فرهنگ عاشورا دقت کنیم. چون برخی معتقدند مرقد حضرت رقیه (س) در شام، اولین زیارتگاه شیعیان در این شهر بود. همچنین تأثیر بر ادبیات عاشورایی بسیار مهم است و داستان شهادت ایشان در مقتل‌نویسی و شعر عاشورایی جایگاه ویژه‌ای دارد.

نقد تحریفات حول شخصیت حضرت رقیه (س) را هم نباید از نظر دور داشت، زیرا متأسفانه برخی تحریفات درباره زندگی حضرت رقیه (س) وجود دارد، مانند ادعای سن دقیق ایشان (3 یا 4 سال)، در حالی که در منابع قدیمی سن دقیق ذکر نشده و نیز داستان‌های غیرمستند درباره گفت‌وگوی ایشان با سر امام حسین (ع). در نتیجه باید بین منابع معتبر و داستان‌های عامیانه تفکیک قائل شد.