شاهد «شاپرک» از رکود با فیلترینگ
بررسی‌ها از گزارش شاپرک حاکی از آن است که تعداد تراکنش‌های مهرماه نسبت به شهریورماه به میزان 2/ 4درصد کاهش یافته است. همچنین مبلغ تراکنش‌های صورت‌گرفته در مهرماه نسبت به شهریور ماه 1/ 2درصد کمتر بوده است. این دو آمار تایید می‌کند که محدودیت‌های اینترنتی در ماه اول پاییز بر فعالیت کسب‌وکارهای اینترنتی اثر کاهشی داشته است.
شاپرک گزارش تازه ترین آمار تراکنش های این شبکه را برای مهرماه منتشر کرد. در این گزارش به آمار و ارقام مختلف در حوزه تراکنش ها و عملکرد بازیگران مختلف محیط پرداخت های بانکی اشاره شده است. بر اساس این گزارش، تقریبا بانک ملی ایران در بیشتر زمینه‌ها پیشتاز بوده و پس از آن هم بانک ملت و سپه قرار دارند. در ادامه جزئیات این گزارش بررسی خواهد شد. همچنین این گزارش نشان می‌دهد که تعداد کارت‌های بانکی فعال حدود یک‌درصد کاهش داشته است.
اهمیت شاپرک و گزارش‌های آن
تراکنش های بانکی به کمک ابزارهای پرداخت یکی از مهم‌ترین امور روزمره انسان ها محسوب می‌شوند. به کمک ابزارهای پرداخت اعتبار از شخصی به شخص دیگر منتقل شده و عملیات انتقال اعتبار بدون دخالت فیزیکی اسکناس ها صورت می پذیرد. به همین منظور سامانه شبکه الکترونیک پرداخت کارتی (به اختصار: شاپرک) پدید آمده تا با یکپارچه‌سازی ارائه دهندگان خدمات پرداخت کارتی، سرعت و امنیت انتقال اعتبار را افزایش دهد. از آنجا که تقریبا تمامی بانک‌ها و موسسات مالی موجود در ایران به این شبکه متصل بوده و خدمات خود را بر بستر آن ارائه می‌دهند، بررسی گزارش‌های این شبکه می‌تواند اطلاعات خوبی را از عملکرد بخش‌های مختلف شبکه پرداختی کشور ارائه دهد. در ادامه عملکرد بانک‌ها در مهرماه سال جاری بر اساس گزارش منتشر شده از شاپرک بررسی خواهد شد.
عملکرد بانک‌ها در بازاریابی خدمات شاپرکی
از سهم بانک‌ها در تعداد و مبلغ کل تراکنش های شبکه بانکی می‌توان عملکرد آنان را در کیفیت ارائه خدمات کارتی و بازاریابی سنجید. بر این اساس، هر بانکی که سهم بیشتری را از این شاخص به دست آورده باشد نشان می‌دهد که عملکرد بهتری در این حوزه داشته است. در بررسی این شاخص سه حوزه کارتخوان های فروشگاهی، ابزار پذیرش اینترنتی و ابزار پذیرش موبایلی مورد بررسی قرار می‌گیرند. به‌طور کلی، بانک ملت با سهم 05/ 18 درصدی از تعداد تراکنش‌ها و سهم 13/ 18 درصدی از مبلغ تراکنش‌ها بیش از دیگر بانک‌ها در حوزه تراکنش ها موثر بوده است. پس از این بانک هم، در حوزه کل تعداد تراکنش های بانکی، بانک سپه با سهم 35/ 16 درصدی و در حوزه کل مبلغ تراکنش ها بانک ملی ایران با سهم 09/ 13 درصدی قرار دارد.
بر اساس بررسی آمارهای گزارش شاپرک، سه بانک سپه، ملت و ملی ایران به ترتیب بیشترین سهم را از تعداد تراکنش های کارتخوان های سطح کشور داشته اند. در حوزه ابزار پذیرش اینترنتی مانند اینترنت بانک‌ها، سه بانک ملی ایران، ملت و کشاورزی پیشتازی کرده و سهم بیشتری را در تعداد تراکنش ها به خود اختصاص داده اند. در تراکنش های مربوط به ابزار موبایلی که ازجمله مهم‌ترین آنان می‌توان به کدهای USSD و موبایل بانک‌ها اشاره کرد؛ سه بانک ملت، اقتصاد نوین و آینده بیشترین سهم تراکنش ها را داشته اند. در بخش سهم بانک‌ها از ارزش تراکنش های کارتی نیز در حوزه کارتخوان ها سه بانک ملت، ملی ایران و صادرات موفق تر از دیگران عمل کرده اند. در موضوع مبلغ ابزار پذیرش اینترنتی سه بانک ملت، تجارت و صادرات پیشتاز بوده و در حوزه ابزار پذیرش موبایلی نیز سه بانک ملت، آینده و اقتصاد نوین بهتر از دیگران عمل کرده اند.
بررسی میزان تمرکز خدمات
با اندازه‌گیری شاخص هرفیندال - هیرشمن می‌توان میزان تمرکز در بازار هر حوزه را بررسی کرد. به عبارت دیگر با کمک این شاخص هم می‌توان متوجه شد که در بازار کدام حوزه رقابت بیشتری وجود دارد و کدام بانک‌ها توان انحصار بالاتر و کدام بانک‌ها توان انحصار پایین تری دارند. هرچه میزان عدد شاخص کمتر باشد، توان انحصار کمتر و در نتیجه بازار رقابتی‌تر و هرچه عدد شاخص بیشتر باشد، میزان انحصار در آن بازار بیشتر و توان انحصاری بانک نیز بالاتر است.
در حوزه کارتخوان های فروشگاهی، بانک سپه توان انحصاری بالاتری با عدد شاخص 304 نسبت به دیگر بانک‌ها دارد. پس از این بانک نیز به ترتیب بانک‌های ملت و ملی ایران با عدد شاخص 293 و 174 به ترتیب در جایگاه‌های دوم و سوم قرار دارند. در حوزه ابزار پذیرش اینترنتی، در جایگاه اول بانک ملی ایران با عدد 726 قرار داشته و پس از آن نیز بانک ملت با عدد شاخص 471 قرار دارد. اما جایگاه سوم مربوط به بانک کشاورزی است که البته با اختلاف خیلی بالایی از دو بانک دیگر در این جدول قرار گرفته است. این بانک عدد شاخص 67 واحد را به ثبت رسانده است. این موضوع نشان می‌دهد دو بانک ملی و ملت نسبت به دیگران توان ایجاد انحصار بیشتری دارند.
در حوزه ابزار پذیرش موبایلی هم بانک ملت با عدد 1918 با اختلاف بالایی از دیگر بانک‌ها، بیشترین توان انحصاری را نسبت به دیگران در اختیار دارد. پس از آن نیز بانک اقتصاد نوین و بانک آینده هرکدام با عدد شاخص 237 و 231 به ترتیب در جایگاه‌های بعدی قرار دارند. بررسی اعداد شاخص هرفیندال - هیرشمن نشان می‌دهد که بازار کارتخوان ها با عدد 989 کمترین میزان انحصار را داشته و حوزه ابزار پذیرش موبایلی بیشترین میزان انحصار را با عدد 2570 نسبت به دیگر ابزارها به ثبت رسانده است. عدد این شاخص برای حوزه ابزارهای پذیرش اینترنتی هم 1425 واحد است. بررسی گزارش شهریور و مهر ماه نیز نشان می‌دهد که شاخص هرفیندال - هیرشمن در حوزه کارتخوان های فروشگاهی با رشد 5 واحدی روبه‌رو بوده است. این شاخص در حوزه ابزار پذیرش اینترنتی افت 13 واحدی داشته است. ابزار پذیرش موبایلی هم 189 واحد کاهش را تجربه کرده است.
تعداد کارت‌های فعال در سامانه شاپرک
در سامانه شاپرک، به‌طور کلی سه دسته کارت بانکی وجود دارد. دسته اول کارت برداشت، دسته دوم کارت اعتباری و دسته سوم کارت پیش پرداخته مانند بن کارت و کارت‌های هدیه قرار دارند. در مهر ماه سال جاری به‌طور کلی حدود 132 میلیون کارت بانکی فعال وجود داشته است که نسبت به شهریور ماه یک درصد کاهش داشته است. از این 132 میلیون کارت فعال، 126 میلیون آن کارت برداشت، 623 هزار عدد آن کارت اعتباری و تقریبا 5 میلیون آن نیز کارت‌های پیش پرداخته بوده اند. با توجه به آمار مهر سال جاری، تعداد کارت‌های برداشت حدود 89/ 0 درصد و تعداد کارت‌های پیش‌پرداخته نیز حدود 2 درصد و تعداد کارت‌های اعتباری هم حدود 10 درصد کاهش داشته است.
سهم بانک‌ها از تعداد هر یک از انواع کارت‌های بانکی
با توجه به آمار گزارش اقتصادی شاپرک، بیشترین میزان کارت‌های تراکنش‌دار مربوط به بانک ملی ایران با سهم 16/ 21 درصدی بوده است. پس از این بانک، بانک سپه با سهم 60/ 11 درصدی و بانک ملت با سهم 18/ 11 درصدی قرار دارند. باتوجه به این آمار، بیشترین میزان کارت‌های برداشت تراکنش‌دار مربوط به بانک ملی ایران با سهم حدودا 22 درصد بوده است. پس از آن نیز بانک سپه با 12 درصد و بانک ملت با 11 درصد قرار دارند. در بخش کارت‌های فعال اعتباری، بانک ملی ایران با 78 درصد رتبه نخست را به خود اختصاص داده است. پس از آن نیز بانک صادرات با 23/ 4 درصد و بانک تجارت با 03/ 4 درصد جایگاه‌های بعدی را به خود اختصاص داده اند.
در بحث عرضه کارت‌های پیش پرداخته نیز بانک ملی با صدور 16 درصد از این کارت‌ها، در جایگاه اول قرار دارد. پس از بانک ملی نیز بانک ملت و پارسیان هرکدام با سهم 13 و 11 درصدی در جایگاه‌های بعدی قرار دارند. با توجه به آمارهای بالا بیشترین سهم از تعداد کارت‌های بانکی تراکنش‌دار در هر سه نوع کارت برداشت، کارت اعتباری و کارت هدیه و بن کارت به ترتیب با 56/ 21درصد، 71/ 78 درصد و 99/ 15درصد متعلق به بانک ملی ایران بوده است.
انحصار در بازار صدور کارت
در این بخش از گزارش، باز هم به کمک شاخص هرفیندال - هیرشمن تلاش شده تا میزان انحصار در بازار صدور کارت سنجیده شود. بر اساس داده‌های این گزارش، بانک ملی ایران با عدد 6195، قدرت بسیار بالایی در ایجاد انحصار در بازار صدور کارت‌های اعتباری در اختیار دارد. به‌طوری‌که در جایگاه دوم قدرت انحصار، بانک صادرات با عدد شاخص 18 قرار دارد. کل عدد شاخص برای اندازه گیری میزان انحصار در صدور این نوع کارت، 6259 است که نشان از انحصار بالا در بازار صدور این کارت دارد. در بازار صدور کارت‌های برداشت، باز هم بانک ملی ایران با عدد 465 در جایگاه صدر قدرت انحصار قرار دارد. پس از آن هم بانک‌های سپه و ملت با عدد شاخص 139 و 124 قرار دارند. عدد کل شاخص برای این بازار نیز 1043 است که نشان می‌دهد این بازار میان سه بازار اصلی صدور کارت‌های بانکی، در جایگاه دوم انحصار قرار دارد.
در بازار صدور کارت‌های هدیه و بن کارت، دوباره بانک ملی ایران با با عدد 256 در جایگاه اول قرار دارد. پس از آن هم بانک ملت با عدد 160 و بانک پارسیان با عدد 128، در جایگاه‌های دوم و سوم قرار گرفته اند. به این ترتیب این بازار با عدد شاخص 840، رقابتی‌ترین بازار میان بازارهای صدور کارت است. با مقایسه آمارهای شهریور و مهر ماه سال جاری، مشخص می‌شود که عدد شاخص هرفیندال - هیرشمن در بازار کارت‌های اعتباری حدود 465 واحد رشد داشته است. این درحالی است که عدد این شاخص برای کارت‌های برداشت و کارت‌های پیش‌پرداخته به ترتیب 2 و 5 واحد افت داشته است.
عملکرد بانک‌ها از صدور و پذیرش تراکنش ها
بر اساس آمار این گزارش، بانک ملی ایران بیشترین تعداد صدور و پذیرش تراکنش های بانکی با مجموع 3/ 1 میلیارد تراکنش را داشته و برتر از دیگر بانک‌ها عمل کرده است. پس از این بانک، بانک ملت با 1/ 1 میلیارد و بانک سپه با حدود یک میلیارد تراکنش در جایگاه‌های بعدی قرار گرفته اند. سه بانک ایران - ونزوئلا، توسعه صادرات ایران و صنعت و معدن هم کمترین سهم را در کل تراکنش های بانکی داشته اند. در بخش بررسی مبلغ تراکنش های بانکی اما جای بانک ملی ایران و بانک ملت جابه‌جا می‌شود. بانک ملت با مجموع ارزش 3/ 2 میلیارد میلیارد ریال در جایگاه نخست قرار گرفته است. پس از آن بانک ملی ایران با 2/ 2 میلیارد میلیارد ریال در جایگاه دوم و بانک سپه با صادرات با 6/ 1 میلیارد میلیارد ریال در جایگاه چهارم قرار گرفته است.
یکی دیگر از شاخص های مورد اهمیت در بانک‌ها، محاسبه تفاضل ارزش ریالی صادرکنندگی آنها از مبلغ پذیرندگی آنهاست. این شاخص نشان می‌دهد که جریان مبلغی تراکنش های هر بانک در کدام جهت بوده و به دنبال آن می‌توان تعیین کرد که آیا نقش بانک به عنوان بانک پذیرنده برای وی مقرون به صرفه بوده یا نبوده است. عدد مثبت در این شاخص نشان‌دهنده عملکرد خوب بانک است، چرا که بیش از آنکه سپرده از آن خارج شده باشد، منابع مالی جذب کرده است. در بررسی این شاخص، بانک ملت با 241 هزار میلیارد ریال جذب منابع، در صدر قرار دارد. پس از آن نیز بانک سامان با 140 هزار میلیارد در جایگاه دوم قرار گرفته است. ضعیف ترین عملکرد در این بخش نیز مربوط به بانک ملی ایران بوده که خروج منابع 367 هزار میلیارد ریالی را تجربه کرده است.