شوک خبری؛ کالاهای استراتژیک گران شدند
افزایش چشمگیر شاخص رابطه مبادله ریالی در زمستان 1403، خبر از رشد درآمد صادراتی ایران در مقابل هزینه واردات می‌دهد؛ با این حال، جهش قیمت کالاهای پایه وارداتی مانند روغن و خوراک دام، زنگ خطر افزایش هزینه تولید را به صدا درآورده است.
بهبود چشمگیر شاخص رابطه مبادله ریالی در زمستان 1403 نشان می‌دهد که صادرات ایران در این فصل ارزش ریالی بیشتری به اقتصاد داخلی تزریق کرده است. در همین حال، تحلیل تورم وارداتی حاکی از آن است که فشار هزینه‌ای کالاهای پایه‌ای مانند روغن و خوراک دام همچنان در حال افزایش است.
شاخص‌هایی مانند تورم وارداتی و صادراتی در دو سطح ریالی و دلاری از جمله ابزارهای اصلی برای پایش پویایی قیمت‌ها و سنجش وضعیت تعاملات تجاری بین‌المللی هستند. این شاخص‌ها علاوه بر ارائه تصویر روشن‌تری از رقابت‌پذیری کالای ایرانی، به سیاست‌گذار امکان می‌دهند تا تأثیر نرخ ارز، تحولات جهانی و ترکیب کالاهای مبادله‌ای را بر اقتصاد داخلی تحلیل کند. بررسی ترکیبی این شاخص‌ها در کنار شاخص کلیدی دیگری به نام رابطه مبادله (Terms of Trade) می‌تواند نشانه‌های دقیقی از جهت‌گیری اقتصاد ایران در مواجهه با تجارت جهانی آشکار کند.
شاخص‌های اصلی مقایسه قیمت‌ها در سطح جهانی
در تعریف نظری، تورم وارداتی دلاری منعکس‌کننده افزایش قیمت جهانی کالاهایی است که وارد کشور می‌شوند، در حالی که تورم وارداتی ریالی بیانگر تغییر قیمت کالاهای وارداتی در داخل کشور است که به طور طبیعی از نرخ ارز در داخل کشور اثر می‌پذیرد و می‌تواند از کانال‌های مختلفی بر هزینه تولید اثرگذار است. به همین ترتیب، شاخص تورم صادراتی دلاری می‌تواند نشان‌دهنده میزان ارزش‌افزوده کالای صادراتی ایران در بازار جهانی باشد و تأثیر مستقیم بر درآمدهای ارزی کشور بگذارد.
در این میان، شاخص رابطه مبادله یکی از مهم‌ترین نماگرهایی است که به‌ویژه برای کشوری چون ایران، با ساختار صادراتی متمرکز بر مواد خام و محدودیت‌های ارزی، اهمیت دوچندان دارد. این شاخص به‌صورت نسبت قیمت کالاهای صادراتی به کالاهای وارداتی تعریف می‌شود و در واقع میزان کالاهای وارداتی قابل خرید با درآمد حاصل از صادرات را بازتاب می‌دهد. وقتی این نسبت افزایش یابد، کشور با صادرات کمتر می‌تواند واردات بیشتری داشته باشد؛ و برعکس، کاهش آن به معنای تضعیف قدرت خرید خارجی کشور است.
تغییرات تورم وارداتی ریالی در زمستان 1403
بر اساس داده‌های اخیر مرکز آمار، شاخص رابطه مبادله ریالی ایران در زمستان 1403 بهبود یافته و از 0.29 در پاییز به 0.39 افزایش یافته است. رابطه مبادله ریالی زمانی افزایش می‌یابد که قیمت ریالی کالاهای صادراتی با سرعت بیشتری نسبت به قیمت ریالی کالاهای وارداتی افزایش یابد. به بیان دیگر، اگر صادرکننده در داخل کشور درآمد بیشتری (به ریال) از محل صادرات کسب کند، و در عین حال واردات به‌طور نسبی ارزان‌تر تمام شود، رابطه مبادله ریالی بهبود می‌یابد. این نسبت می‌تواند هم از طریق افزایش نرخ ارز و هم از طریق افزایش قیمت دلاری صادرات یا کاهش قیمت واردات ایجاد شود.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که تورم فصلی کالاهای وارداتی (ریالی) از 15.1 به 16.6 در زمستان سال گذشته رسیده و افزایش یافته است. از طرفی، در همین بازه زمانی تورم فصلی کالاهای صادراتی (ریالی) از 10.5 درصد در پاییز به 28.6 درصد در زمستان جهش کرده است. بنابراین، علت بهبود رابطه مبادله ریالی، افزایش شدیدتر تورم کالاهای صادراتی (ریالی) بوده است.
تورم نقطه به نقطه کالاهای وارداتی (ریالی) نیز با افزایش روبرو بوده و از 64.8 درصد به 71.8 درصد رسیده است. یعنی قیمت داخلی کالاهای وارداتی در زمستان 1403 نسبت به زمستان 1402 حداقل به اندازه 71 درصد رشد کرده است.
نرخ سالانه این شاخص نیز از 15 درصد به 19.5 درصد رسیده است.
در کنار این تحولات، مهم‌ترین تغییر مثبت به ثبت‌رسیده در خصوص تورم ریالی کالاهای وارداتی در تواتر فصلی در گروه چربی‌ها و روغن‌ها بوده است. این گروه که شامل روغن‌های خوراکی، روغن‌دانه‌ها و مواد افزودنی غذایی است، در زمستان شاهد جهش تورمی شدیدی بود؛ به‌طوری‌که از 1.4 درصد در پاییز به 15.7 درصد در زمستان رسید. چنین افزایشی، که بیش از 14 واحد درصد است، می‌تواند به‌دلیل افزایش قیمت جهانی روغن پالم، روغن آفتابگردان و سایر محصولات کشاورزی فرآوری‌شده باشد، به‌ویژه در شرایطی که همچنان اختلال در زنجیره عرضه جهانی و پیامدهای جنگ اوکراین ادامه دارد.
همچنین، گروه خوراک دام و مواد سلولزی نیز افزایش قابل‌توجهی را تجربه کرده‌اند. رشد 6.5 واحد درصدی در این دسته، به‌ویژه برای زنجیره تولید داخلی گوشت، لبنیات و طیور اثرگذار خواهد بود، چرا که خوراک دام یکی از هزینه‌های اصلی تولید محصولات پروتئینی در داخل کشور است. افزایش هزینه واردات این کالاها می‌تواند در دوره‌های بعدی، از مسیر هزینه تولید، خود را در قالب تورم مصرف‌کننده نمایان سازد.
در مقابل، برخی گروه‌های وارداتی در زمستان با کاهش تورم مواجه بوده‌اند. برای مثال، گروه حیوانات زنده و محصولات حیوانی که در پاییز تورم 1.3 درصدی داشت، در زمستان به تورم منفی 1.6 درصد رسید. همچنین گروه محصولات صنایع غذایی، توتون و تنباکو نیز از تورم منفی 2.3 درصدی در پاییز به منفی 5.3 درصد در زمستان رسید که نشانگر تداوم کاهش هزینه واردات در این بخش است. این تحولات می‌تواند ناشی از ثبات یا افت قیمت جهانی این محصولات یا کاهش سطح واردات به دلیل تغییرات در سیاست ارزی و تجاری کشور باشد.
الگوی کلی تغییرات نشان می‌دهد که کالاهای پایه و نهاده‌های تولید بیشتر از کالاهای مصرفی نهایی دچار نوسانات قیمتی شده‌اند. در حالی‌که کالاهایی نظیر ماشین‌آلات، تجهیزات صنعتی و دارو نوسانات ملایم‌تری را تجربه کرده‌اند، افزایش شدید در گروه‌هایی مانند خوراک دام و روغن‌ها نشان می‌دهد که فشار هزینه‌ای بر بخش‌های تولیدی کشور افزایش یافته است.
در چنین شرایطی، تحلیل پیوسته و داده‌محور شاخص‌هایی مانند تورم وارداتی و رابطه مبادله می‌تواند ابزار تصمیم‌گیری مؤثری برای سیاست‌گذاران، فعالان بخش خصوصی، و تحلیل‌گران بازار باشد؛ چرا که نه‌تنها روندهای فعلی را تبیین می‌کند، بلکه چشم‌انداز ماه‌ها و فصل‌های آتی تجارت خارجی ایران را نیز در معرض ارزیابی قرار می‌دهد.
