عکس‌های گمشده نصف جهان کجاست؟
امیرحسین جعفری - منتشر شدن آرشیو عکس‌های قاجاری که در کاخ گلستان گردآوری‌شده بودند، توسط یک شخص نامعلوم و گردش وسیع آن در فضای مجازی، باعث شد این سؤال در تمامی شهر‌های بزرگ و مجموعه‌های تاریخی پیش آید، که کدام بخش از تاریخ تصویری و مکتوب ایران وجود دارد، که کماکان در ابهام قرارگرفته و با خساست تاریخی در اختیار تاریخ‌پژوهان و مسوولان قرارگرفته است.
اصفهان کاخ‌های متعددی دارد که حتی برخی از آنان با محدودیت‌های دسترسی مواجه‌اند؛ همین مساله شک شهروندی را بیشتر می‌کند که چه باید کرد؟ آیا باید کنار نشست و منتظر یک ناجی بود که مانند کاخ گلستان با هویتی نامعلوم، تاریخ تصویری دو دوره تاریخی قبل را به نمایش بگذارد، یا به مطالبه گری فرهنگی و تاریخی پرداخت و خواستار شفاف‌سازی تاریخی شد؟ شاید تداوم همین رفتار‌های پنهان کارانه در تاریخ‌نگاری کلان‌شهرها باعث شد که شهروندان دچار بی‌اعتمادی تاریخی به تاریخ‌نگاران شده و هر شهروند خود را موظف به پیگیری تاریخ کند. اتفاقی که در ممالک مترقی مانند انگلستان، به شیوه‌ی دیگری جریان دارد. در آن کشور‌ها شهروندان با اعتماد به تاریخ‌نگاران و دسترسی عمومی به آرشیو‌های گسترده و ارزشمند، دیگر نیازی به جستجوگری تاریخی میان اسناد مبهم و پراکنده ندارند و بیشتر به‌سوی علایق خود و جمع‌آوری تاریخ محلی و خانوادگی می‌روند. مساله‌ای که پتانسیل آن با توجه به حضور خانواده‌های معروف و اصیل در اصفهان وجود دارد، اما انگیزه و زمینه آن فراهم نشده است. ابهام تاریخی و فقدان دسترسی عمومی به اسناد و کمبود مستند‌های تاریخی موثق تاریخی، سبب شده که نااهلان و فریبکاران تاریخ در خارج از مرز‌ها، با قرائت خود مستند‌های باکیفیتی درست کنند، که نگاه به واقعیت را تا حد زیادی تغییر دهد.
اصفهان نیز مانند کاخ گلستان قطعاً گنجینه‌هایی در دل خود دارد که می‌تواند قرائت‌های تاریخی از این شهر را تا حد زیادی تغییر دهد. ازجمله اسناد ارامنه، کاخ‌های معروف و... که هرکدام تاریخی نو از اصفهان می‌سازد. با گسترش فعالیت‌های باستان‌شناسی ازجمله تکمیل تحقیقات درگذر کمر زرین، می‌تواند پی به تاریخی جدید در این شهر برد اما نباید نتایج آن را به گوشه تاریک و پنهان شهر برد.
اما در کاخ گلستان چه گذشت؟
در بیانیه مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان در یک بیانیه رسمی عکس‌های منتشرشده «بخش کوچکی» از آلبوم عکس‌های تاریخی کاخ گلستان خوانده‌شده که به «آلبوم‌های سایه» شهرت دارند: «آلبوم‌های سایه درواقع آلبوم‌های اسکن‌شده از روی نسخه اصل هستند که به‌منظور خدمات‌دهی به پژوهشگران و دانشگاهیان تهیه‌شده است. بنابراین شیء یا آلبومی مفقود نشده، بلکه نسخه دیجیتالی جُنگ‌ها (آلبوم ها) منتشرشده است. برخی از این عکس‌ها، بار‌ها با توجه به تقاضای پژوهشگران داخلی و حتی خارجی، در اختیار آنان قرارگرفته است و موضوع غیرقابل‌انتشار نبوده است»
آن‌طور که در این بیانیه آمده، مجموعه میراث فرهنگی کاخ گلستان برای خدمت‌رسانی بهتر به جامعه دانشگاهی و پژوهشی و در راستای شعار امسال ایکوم که «موزه‌ها برای آموزش و پژوهش» است، تصمیم به انتشار عمومی آلبوم‌های سایه داشته ولی این عکس‌ها شتاب‌زده منتشرشده که در دست بررسی مجموعه است: «یادآوری می‌شود در سالیان اخیر، انتشار دیجیتالی اسناد و تصاویر در موزه‌های دنیا رونق گرفته است و این موضوع، علاوه بر افزایش ارزش و اعتبار یک موزه نزد مخاطبان، افزایش بازدیدکنندگان آن را در پی دارد.»
روابط عمومی کاخ گلستان در حالی اعلام کرده این عکس‌ها موضوع غیرقابل‌انتشاری نبوده که در سال‌های گذشته، آلبوم‌خانه سلطنتی از بخش‌های غیرقابل بازدید عموم کاخ گلستان بوده و ورود به آن حتماً باید با مجوز از سوی سازمان میراث فرهنگی و مدیریت مجموعه صورت بگیرد.
از طرفی درحالی روابط عمومی کاخ گلستان به گفته خودشان قصد انتشار این عکس‌ها را داشته‌اند که این اتفاق چهار سال پیش به‌شکل دیگری تکرار شده بود. آن زمان یعنی در مردادماه سال 1399، آفرین امامی، رئیس وقت مجموعه تاریخی کاخ گلستان اعلام کرد که اواخر اسفندماه سال 98 امین‌اموال آلبوم‌خانه کاخ گلستان در آخرین انبارگردانی خود متوجه شده یک آلبوم ناصری حاوی 100 قطعه عکس کوچک در قفسه نیست و این موضوع را به او اطلاع داده است: «بلافاصله برای پیشگیری از موضوعات سوءبعدی، اقدامات حقوقی انجام شده و با واحد‌های ذی‌صلاح وزارت میراث فرهنگی، پلیس اینترپل و قوه‌قضائیه نیز در این زمینه مکاتباتی انجام شده است. با بررسی یگان حفاظت میراث‌فرهنگی مشخص شد هیچ نشانه‌ای مبنی بر سرقت اثر وجود ندارد. حتی مشخصات و تصاویر نیز برای پلیس بین‌الملل ارسال شده است.»
هرچند بعد از پنج‌ماه از اطلاع یافتن مسئولان کاخ گلستان درباره گم شدن این آلبوم، این موضوع خبررسانی شد اما حدود 15 روز بعد یعنی اواخر مردادماه همان سال روابط عمومی وزارتخانه میراث فرهنگی اعلام کرد که این آلبوم تاریخی در انبارگردانی‌ای که توسط کمیته‌ای متشکل از نمایندگان اداره کل موزه‌ها و اموال منقول فرهنگی تاریخی، اداره کل حراست، یگان حفاظت میراث‌فرهنگی و ذی‌حسابی و اداره کل امور مالی وزارتخانه و مدیریت کاخ گلستان انجام شد، در آلبوم‌خانه کاخ گلستان پیدا شد. آفرین امامی درباره جزئیات این آلبوم گفته بود، این آلبوم به شماره 362 در ابعاد 22 در 5/15 سانتی‌متر مربع بوده و شامل 100 قطعه عکس از کودکان و زنان قاجاری است که با سرشماری حساب اموال که توسط این کمیته انجام شده در یکی از قفسه‌های آلبوم‌خانه کاخ گلستان پیدا شده و تمام 100 قطعه عکس در این آلبوم موجود است.
پروین ثقه‌الاسلام که از سال 1380 تا اردیبهشت‌ماه 1389 و از شهریورماه 1392 تا دی‌ماه 1394 به مدت 12 سال مدیر مجموعه تاریخی کاخ گلستان بوده به «هم‌میهن» می‌گوید، نمی‌داند دقیقاً چه اتفاقی روی داده که این تعداد عکس به‌صورت عمومی منتشرشده است. به گفته او، از سال‌ها پیش یکسری از عکس‌ها در آلبوم‌خانه کاخ گلستان چاپ شده و در اختیار عموم قرارگرفته بوده است: «مستندسازان و پژوهشگرانی که روی تاریخ قاجار کار می‌کردند با مجوز‌های رسمی و معتبر می‌توانستند از این عکس‌ها استفاده کنند. در دوران مدیریت من نگهداری بسیار آگاهانه و بسیار مناسبی از آلبوم‌های عکس موجود در کاخ گلستان صورت می‌گرفت. کسانی که هیچ نوع اطلاعی از عکس و تاریخ آن ندارند عکس‌ها را ببینند که چه کار کنند؟ معمولاً به کسانی که روی این عکس‌ها پژوهش تاریخی می‌کنند، اجازه داده می‌شد که از این عکس‌ها استفاده کنند»
ثقه‌الاسلام می‌گوید، یکسری از عکس‌های موجود در عکاسخانه کاخ گلستان در زمان دکتر عدل (کارشناس تاریخ هنر و معماری ایرانی و کارشناس پرونده‌های ثبت میراث جهانی در ایران) در فرانسه چاپ شد و به ایران بازگشت: «دقیق یادم نیست که چه تعداد عکس در آلبوم‌خانه کاخ گلستان موجود بود. شاید حدود 50 هزار عکس.» او می‌گوید، وقتی در یک موزه عکس‌هایی موجود است که با تمهیدات خاصی نگهداری می‌شود، نمی‌شود همه را در دسترس عموم قرار داد: «اما به‌نظر من یکسری از این عکس‌ها باید منتشر می‌شد، مثل جا‌های دیگر دنیا که همه مردم بتوانند آن‌ها را ببینند. اما فعلاً قرار بوده این عکس‌ها از کاخ خارج نشود و اینکه چطور این عکس‌ها منتشرشده را نمی‌دانم. نمی‌دانم منظورشان از اینکه گفته‌اند می‌خواستند خودشان منتشر کنند، دقیقاً چیست.»
--> اخبار مرتبط