قاب آماری وضعیت مطالعه در ایران

براساس یافته‌های این نظرسنجی، 41.1 درصد مردم کتاب می‌خوانند و 58.9 درصد نیز اظهار کرده‌اند کتاب نمی‌خوانند. میانگین مطالعه کتاب‌های غیردرسی میان کتاب‌خوان‌ها 26.6 دقیقه در روز است و با لحاظ کردن کل جمعیت به 10.9 دقیقه در روز می‌رسد. در این نظرسنجی از کتابخوان‌ها پرسیده شد به طور متوسط در هفته، چند دقیقه، کتاب‌های غیردرسی می‌خوانید؟ و آنها جواب داده‌اند به طور متوسط 186 دقیقه در هفته کتاب غیردرسی می‌خوانند و به عبارتی 26.6 دقیقه در روز مطالعه می‌کنند. با احتساب افرادی که در این نظر‌سنجی گفته‌اند کتاب نمی‌خوانند، این میانگین برابر با 10.9 دقیقه در روز است.

در عین حال وقتی دقیق‌تر پرسیده شده که مطالعه به معنای خواندن کتاب، متن، محتوا، پادکست و غیره به صورت چاپی یا فایل است پاسخ‌های متفاوتی دریافت شده و وقتی پرسیده شد که در طول 24 ساعت شبانه‌روز، به طور متوسط چند ساعت در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های مختلف، متن علمی می‌خوانید یا مستند علمی نگاه می‌کنید؟ به طور متوسط جواب داده‌اند 70 دقیقه در روز در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های مختلف، متن علمی اعم از مقاله، تحلیل و غیره می‌خوانند یا مستند علمی نگاه می‌کنند.

یکی از مهم‌ترین یافته‌های این گزارش، پیشتازی رمان و داستان در میان موضوعات مورد مطالعه است. طبق نتایج، 21.2درصد از کتاب‌خوان‌ها، بیشترین مطالعه خود را به رمان و داستان اختصاص می‌دهند؛ پس از آن کتاب‌های تاریخی (15.4درصد)، روان‌شناسی و تربیتی (14.7درصد) و کتب تخصصی (14.5درصد) قرار دارند.

در بخش مربوط به نوع کتاب، 52.4 درصد افراد نظر‌سنجی جواب داده‌اند بیشتر کتاب‌های چاپی و کاغذی مطالعه می‌کنند. کتاب‌های الکترونیک با 18.5درصد و کتاب‌های صوتی با 11.7درصد در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

افرادی که کتاب می‌خوانند گفته‌اند به طور متوسط 11 جلد کتاب در سال (کاغذی، الکترونیکی یا صوتی) خریداری می‌کنند. همچنین حدود 22.1درصد بیش از دو‌میلیون تومان در سال برای خرید کتاب هزینه می‌کنند.

41.7درصد از افراد این نظر‌سنجی هم گفته‌اند طی یک هفته گذشته یک کتاب را به طور کامل خوانده‌اند. تقریبا نیمی از پاسخگویان کمبود وقت را اصلی‌ترین مانع مطالعه عنوان کرده‌اند و پس از آن خستگی ذهنی و هزینه بالای کتاب در رتبه‌های بعدی قرار دارد. مردم در پاسخ به پرسش «چه عاملی بیشترین تاثیر را بر افزایش فرهنگ مطالعه دارد؟»، نبود دغدغه‌های مالی و معیشتی (35.3درصد) و دسترسی آسان و ارزان به کتاب (21.8درصد) را مهم‌ترین عوامل عنوان کرده‌اند.

خبرگزاری ایبنا در تحلیل این گزارش آماری نوشته که در نگاه نخست، تصویری از کم‌مطالعه بودن جامعه ارائه می‌کند، اما در لایه‌های عمیق‌تر خود نشانه‌های یک تغییر بنیادین در شیوه مواجهه ایرانیان با کتاب و دانش را آشکار می‌سازد. این جامعه نه‌تنها از کتاب رویگردان نشده، بلکه در حال ابداع روش‌هایی نو برای حفظ پیوند خود با آن است.

آمار اولیه نظرسنجی آبان 1404 ممکن است جامعه رسانه‌ای و فرهنگی را با تردید مواجه کند که تنها 41.1درصد از پاسخگویان خود را کتاب‌خوان دانسته‌اند و 58.9درصد هرگز به مطالعه کتاب نمی‌پردازند. این عدد در مقایسه با استانداردهای جهانی، فاصله معناداری را نشان می‌دهد. اما تحلیل دقیق‌تر، صرفا با تمرکز بر این 58.9درصد غایب از مطالعه، کامل نمی‌شود؛ بلکه باید به رفتار 41.1درصد افراد فعال فرهنگی توجه کرد.

خبرگزاری کتاب ایران نوشته برخلاف تصور رایج از یک جامعه سطحی‌خوان، این گزارش نشان می‌دهد که افراد کتابخوان مطالعه‌ای منظم‌تر و عمیق‌تر را دنبال می‌کنند. میانگین مطالعه غیردرسی برای این گروه 186دقیقه در هفته است؛ رقمی معادل حدود 26.6دقیقه در روز. این عدد در قیاس با نظرسنجی گذشته که در گزارش مسائل صنعت کتاب ایران منتشر شده است، نه‌تنها کاهشی نداشته، بلکه روند افزایشی را تجربه کرده است.

این امر گواه آن است که با وجود تمامی فشارهای اقتصادی، رسانه‌ای و اجتماعی، یک «هسته سخت و متعهد» از کتاب‌خوانان در جامعه ایران وجود دارد که مطالعه را به یک عادت روزانه و ریشه‌دار تبدیل کرده‌اند.

در این گزارش تحلیلی آمده است: «برخلاف کلیشه‌های رایج که نسل جوان را به بی‌علاقگی به کتاب متهم می‌کند، داده‌های گزارش نشان می‌دهند که نسل میانی و جوان‌تر (به‌ویژه 30 تا 49 سال)، با سهمی بیش از 51.5درصد از نمونه مورد مطالعه، در حال شکل‌دهی به نسل تازه‌ای از کتابخوانی هستند. استقبال 11.7درصدی از کتاب صوتی و گرایش به استفاده از قالب‌های چندگانه (که در این گروه سنی مشهود است)، به‌خوبی نشان می‌دهد مطالعه در حال بومی‌سازی شدن با سبک زندگی پُرشتاب آنهاست.

این نسل مطالعه را به فعالیت‌های هم‌زمان (رانندگی، ورزش، رفت‌وآمد و کارهای خانه) پیوند زده و کتابخوانی را از یک فعالیت منفعل، به یک فعالیت «چندکاره» تبدیل کرده است و این تحول، خود نشانه‌ای از هوشمندی فرهنگی برای حفظ پیوند با محتوای عمیق در شرایط کمبود زمان است.»

در گزارش تحلیلی ایبنا آمده است: «توجه به موانع و برداشت‌های عمومی، کلید درک شرایط فعلی و برنامه‌ریزی برای آینده است. مهم‌ترین مانع نخواندن کتاب، کمبود وقت (49.7درصد) است. این آمار نشان می‌دهد که مشکل جامعه ایرانی نه «بی‌علاقگی» به مطالعه، بلکه «کمبود زمان و مشغله زیاد» است که عمدتا ریشه در مسائل معیشتی و فشارهای اقتصادی دارد. این یک فرصت است؛ زیرا اگر موانع زمانی رفع شوند، این علاقه پنهان می‌تواند به رفتار مطالعه مستمر تبدیل شود.»

در بخش دیگر این تحلیل آمده است:«35.3درصد از پاسخگویان، «کاهش فشار مالی و دغدغه‌های اقتصادی» را راهکار اصلی افزایش مطالعه دانسته‌اند و 21.8درصد نیز بر «دسترسی آسان و ارزان به کتاب» تاکید کرده‌اند. این داده‌ها نشان‌دهنده پیوند عمیق مطالعه با قدرت خرید و معیشت عمومی است. کتاب، در سبد مصرف خانوار ایرانی، همچنان کالایی انعطاف‌پذیر است که با افزایش فشار اقتصادی، از سبد حذف می‌شود. این امر لزوم تدوین سیاست‌های حمایتی جدی برای ارزان‌سازی کتاب و تسهیل دسترسی به منابع کتابخانه‌ای را دوچندان می‌کند.»

خبرگزاری کتاب نوشته است: «شاید شگفت‌آورترین داده این باشد که 81.4 درصد از مردم معتقدند «ایرانیان کمتر مطالعه می‌کنند». این اعتراف جمعی و خودقضاوتی، نباید به عنوان یک شکست فرهنگی تلقی شود. برعکس، این آمار، نشانه‌ای قوی از حساسیت و اهمیت مطالعه در وجدان عمومی جامعه است. اگر مطالعه به‌طور کامل از ارزش فرهنگی ساقط شده بود، جامعه دیگر درباره آن نگرانی و قضاوت نمی‌کرد. این سطح از حساسیت می‌تواند به عنوان یک اهرم فرهنگی برای ترغیب افراد به مطالعه بیشتر در آینده به کار گرفته شود.»