«نجات آب» 29| گسترش «کشاورزی قراردادی» در محصولات کم‌آب‌بر
«کشاورزی قراردادی» می‌تواند با تمرکز بر تولید محصولات کم‌آب‌بر، آرایش و ساختار تولیدات کشاورزی کشور را به الگوی مطلوب نزدیک کند.
خبرگزاری تسنیم؛ گروه اقتصادی بحث مدیریت منابع آب در دهه‌های اخیر بیش از هر زمان دیگری به کانون توجه سیاست‌گذاران و فعالان بخش کشاورزی بدل شده است. در بسیاری از کشورها، بخصوص در مناطق خشک و نیمه‌خشک، کشاورزی سنتی سهم عمده‌ای از مصرف آب را به خود اختصاص داده است. این وضعیت فشار شدیدی بر منابع محدود آبی وارد می‌کند، و امنیت غذایی و پایداری زیست‌محیطی را نیز به خطر می‌اندازد.
بیشتر بخوانید
«نجات آب» 25| تدوین نقشه ملی الگوی کشت با رویکرد منطقه‌ای «نجات آب» 26| احیای تالاب‌ها، به عنوان زایشگاه طبیعتدر چنین شرایطی، ایده «کشاورزی قراردادی» به‌عنوان مدلی نوین برای سازماندهی تولید مطرح شده است. این مدل زمانی اهمیت بیشتری می‌یابد که در کانون خود، تولید محصولات کم‌آب‌بر قرار گیرد؛ محصولاتی که به‌جای افزایش بار مصرف آب، به‌گونه‌ای مدیریت می‌شوند که بهره‌وری کل زنجیره را بالا ببرند.
ضرورت و اهمیت
تداوم بحران آب و افزایش جمعیت، دولت‌ها و بخش خصوصی را واداشته است که به‌دنبال راهکارهای نو برای کاهش مصرف آب در کشاورزی باشند. کشاورزی قراردادی، به‌واسطه ماهیت ساختاریافته خود، زمینه‌ای برای تحقق این هدف فراهم می‌کند. در این شیوه، کشاورز و خریدار (معمولاً صنایع یا شرکت‌های غذایی) پیشاپیش توافق می‌کنند که چه محصولی، با چه کیفیتی و تحت چه شرایطی تولید شود.
ضرورت توجه به محصولات کم‌آب‌بر از این واقعیت ناشی می‌شود که تغییر الگوی کشت در بسیاری از مناطق به‌سختی پیش می‌رود. اما وقتی قرارداد تولید به سمت محصولات کم‌آب‌بر هدایت شود، کشاورز انگیزه بیشتری برای تغییر دارد؛ زیرا هم تضمین بازار دارد و هم از حمایت‌های فنی و مالی برخوردار می‌شود.
چالش‌های فعلی
کشاورزی قراردادی اگرچه چشم‌اندازی امیدبخش دارد، اما در مسیر تحقق خود با موانع متعددی روبه‌روست. مهم‌ترین مسئله، بی‌اعتمادی میان کشاورزان و خریداران است. بسیاری از کشاورزان تجربه تلخی از قراردادهای نابرابر دارند که در آن حقوقشان نادیده گرفته شده است. از سوی دیگر، خریداران نیز نگران کیفیت محصول و پایبندی تولیدکننده به تعهدات هستند.
چالش دیگر، نبود چارچوب‌های قانونی شفاف برای حمایت از این نوع همکاری‌هاست. در بسیاری از کشورها، قوانین موجود پاسخگوی اختلافات احتمالی نیستند و همین موضوع ریسک مشارکت را بالا می‌برد. افزون بر این، محدودیت دسترسی به فناوری‌های نوین و سرمایه کافی نیز مانعی جدی برای تغییر الگوی کشت به محصولات کم‌آب‌بر است. همین موانع، اهمیت بررسی نقش کشاورزی قراردادی در رفع چالش‌ها را برجسته می‌سازد.
اثر کشاورزی قراردادی در رفع چالش‌ها
برخلاف چالش‌های موجود، کشاورزی قراردادی ظرفیت دارد که بسیاری از مشکلات را کاهش دهد. وقتی قرارداد به‌درستی طراحی شود، می‌تواند امنیت درآمدی کشاورز را تضمین کند و درعین‌حال نگرانی خریدار از بابت کیفیت و کمیت محصول را برطرف سازد.
در زمینه مدیریت آب، تأکید بر محصولات کم‌آب‌بر در قراردادها موجب می‌شود کشاورز به‌سوی کشت‌هایی حرکت کند که مصرف منابع آبی را به‌طرز چشمگیری کاهش می‌دهند. افزون بر این، شرکت‌های خریدار معمولاً آموزش‌های فنی و فناوری‌های نوین آبیاری را در اختیار کشاورزان قرار می‌دهند تا مطمئن شوند محصول باکیفیت تولید می‌شود. این تعامل دوطرفه، ضمن کاهش مصرف آب، اعتماد میان بازیگران را تقویت می‌کند.
روش انجام راهکار
اجرای کشاورزی قراردادی برای محصولات کم‌آب‌بر نیازمند یک چارچوب مرحله‌ای است. نخستین گام، شناسایی محصولات مناسب با شرایط اقلیمی و منابع آبی منطقه است. سپس، قراردادهایی طراحی می‌شوند که هم منافع کشاورز و هم منافع خریدار را به‌درستی پوشش دهند.
در این میان، نقش نهادهای واسطه همچون تعاونی‌ها و سازمان‌های محلی بسیار کلیدی است. این نهادها می‌توانند به‌عنوان تضمین‌کننده اجرای قرارداد عمل کنند و از بروز اختلافات جلوگیری نمایند. به‌علاوه، استفاده از فناوری‌های دیجیتال برای ردیابی زنجیره تأمین و پایش مصرف آب، ابزاری کارآمد برای شفافیت و اعتمادسازی خواهد بود. وقتی این فرآیند به‌درستی اجرا شود، اثرات اقتصادی آن بیش از پیش خود را نشان می‌دهد.
تأثیرات اقتصادی
یکی از جذاب‌ترین جنبه‌های کشاورزی قراردادی در محصولات کم‌آب‌بر، اثرات اقتصادی آن است. برای کشاورزان، این رویکرد درآمدی پایدار فراهم می‌آورد؛ زیرا بازار فروش پیشاپیش تضمین شده است. برای خریداران نیز، دسترسی مطمئن به مواد اولیه باکیفیت امکان‌پذیر می‌شود.
از دیدگاه کلان، کاهش مصرف آب در کشاورزی موجب صرفه‌جویی در هزینه‌های عمومی مدیریت منابع آبی می‌شود. همچنین، با هدایت الگوی کشت به سمت محصولات کم‌آب‌بر، فشار بر منابع محدود کاهش یافته و زمینه برای توسعه پایدار اقتصادی مهیا می‌گردد. به‌این‌ترتیب، کشاورزی قراردادی پاسخی به بحران آب، و ابزاری برای ایجاد رشد اقتصادی متوازن است.
نقش سیاست‌گذاری و نهادها در توسعه کشاورزی قراردادی
سیاست‌گذاری درست، نقطه‌ای است که بسیاری از برنامه‌های موفق کشاورزی قراردادی از آن آغاز می‌شوند. اگر قوانین حمایتی وجود نداشته باشد یا چارچوب مشخصی برای قراردادها تدوین نشود، کشاورزان و خریداران نمی‌توانند با اطمینان وارد چنین همکاری‌هایی شوند. در بسیاری از کشورها، دولت‌ها با تنظیم مقررات شفاف، تدوین الگوهای قراردادی استاندارد و حمایت حقوقی از طرفین، زمینه‌ای فراهم کرده‌اند که هم کشاورزان و هم صنایع خریدار، کمتر در معرض ریسک قرار بگیرند.
از سوی دیگر، وجود نهادهای میانجی مانند تعاونی‌ها یا انجمن‌های کشاورزی می‌تواند به تسهیل اجرای این قراردادها کمک کند. این نهادها نقش واسطه را ایفا کرده و با ایجاد اعتماد میان طرفین، از بروز اختلافات احتمالی جلوگیری می‌کنند. چنین سازوکارهایی به‌ویژه در مناطق روستایی که سطح آگاهی حقوقی پایین‌تر است، به‌خوبی کارآمد هستند.
ارتباط این بخش با آینده روشن است؛ چراکه وقتی نهادها تقویت شوند، بستر اجتماعی و فرهنگی لازم برای اجرای پایدار قراردادها نیز به‌وجود می‌آید.
فرهنگ‌سازی و نقش جامعه در پذیرش کشاورزی قراردادی
حتی بهترین سیاست‌ها و قراردادها بدون پذیرش اجتماعی به موفقیت نمی‌رسند. جامعه کشاورزی، به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه، اغلب با ذهنیتی سنتی به تولید می‌نگرد. بسیاری از کشاورزان عادت دارند محصولات پرآب‌بر و سنتی را بکارند، حتی اگر سود اقتصادی یا محیط‌زیستی چندانی نداشته باشد. در چنین شرایطی، فرهنگ‌سازی و آموزش نقشی کلیدی دارد.
اینجا رسانه‌ها، مدارس، دانشگاه‌ها و حتی رهبران محلی می‌توانند در تغییر نگرش کشاورزان و مصرف‌کنندگان مؤثر باشند. برای مثال، وقتی مصرف‌کننده به ارزش محصولات کم‌آب‌بر آگاه شود و آن‌ها را ترجیح دهد، کشاورز نیز انگیزه بیشتری برای پذیرش کشاورزی قراردادی پیدا می‌کند.
نقش فناوری و نوآوری در موفقیت کشاورزی قراردادی
فناوری همان حلقه‌ای است که می‌تواند بهره‌وری قراردادها را چند برابر کند. از ابزارهای هوشمند آبیاری گرفته تا پلتفرم‌های دیجیتال مدیریت قرارداد، همه می‌توانند اجرای کشاورزی قراردادی را دقیق‌تر و کم‌هزینه‌تر سازند.
کشاورزان می‌توانند با استفاده از حسگرهای رطوبت خاک، میزان دقیق آب موردنیاز محصول را بدانند و به‌این‌ترتیب در مصرف آب صرفه‌جویی کنند. همچنین، قراردادهای هوشمند مبتنی بر بلاک‌چین می‌تواند شفافیت را تضمین کرده و اعتماد دو طرف را افزایش دهد. فناوری‌های بازاریابی آنلاین هم فرصت می‌دهند محصولات کم‌آب‌بر راحت‌تر به دست مصرف‌کننده نهایی برسند.
پایداری زیست‌محیطی و آینده سبز کشاورزی قراردادی
یکی از اهداف اصلی گسترش کشاورزی قراردادی در محصولات کم‌آب‌بر، کاهش فشار بر منابع طبیعی است. وقتی کشاورزان به‌جای کشت‌های پرآب‌بر به محصولاتی مانند زعفران، پسته یا گیاهان دارویی روی می‌آورند، آب زیرزمینی حفظ شده و زمین برای نسل‌های آینده پایدار می‌ماند.
چشم‌انداز آینده و جمع‌بندی
در پایان، می‌توان گفت که کشاورزی قراردادی در محصولات کم‌آب‌بر هم راهی برای مقابله با بحران آب است، و هم مدلی برای توسعه اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی پایدار به‌شمار می‌رود. این الگو با ترکیب سیاست‌گذاری صحیح، فرهنگ‌سازی، بهره‌گیری از فناوری و توجه به محیط‌زیست می‌تواند آینده‌ای روشن برای کشاورزی رقم بزند.
جمع‌بندی نشان می‌دهد که اگرچه چالش‌ها همچنان وجود دارند، اما راهکارها عملی و مؤثر هستند. آینده کشاورزی قراردادی وابسته به همکاری دولت‌ها، بخش خصوصی، نهادهای مدنی و البته خود کشاورزان است.
------
منابعی برای مطالعه بیشتر
- FAO. "Contract Farming: Partnerships for Growth." 202
- UNCTAD. "The Role of Institutions in Agricultural Development." 2020.
- World Bank. "Agricultural Policy and Water Management." 2021.
- Pretty, J. "Agricultural Sustainability." Annual Review of Environment. 2018.
- IFAD. "Community Engagement in Agricultural Transformation." 2020.
- OECD. "Changing Attitudes in Rural Communities." 2019.
- GIZ. "Digital Solutions for Agriculture." 2021.
- IBM. "Blockchain in Food Supply Chains." 2020.
- CGIAR. "Innovation in Water-Smart Agriculture." 2019.
- UNEP. "Water Scarcity and Environmental Sustainability." 2020.
- Rockstrm, J. "Planetary Boundaries." Nature. 2009.
- WWF. "Agriculture and Biodiversity Conservation." 2021.
- FAO. "Future of Food and Agriculture." 2022.
- World Resources Institute. "Sustainable Agriculture Pathways." 2021.
- IPCC. "Climate Change and Land." 2019.
- https://www.fao.org
- https://www.worldbank.org
- https://www.ipcc.ch