نوری که خاموش نشد؛ «أماه» و روایت زندگی بانوی اسلام

کتاب «أماه» روایتی مستند و پیوسته از زندگی حضرت فاطمه زهرا (س) ارائه می‌دهد. این اثر تلاش می‌کند زندگی بانوی بزرگ اسلام را نه فقط در قاب تاریخ، بلکه در آینه فهم معاصر، به تصویر بکشد.

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب، زهرا اسکندری: در سکوت مکه، زمانی که خدیجه کبری (س) از سوی زنان قریش تنها گذاشته شده بود، نوری از آسمان بر خانه او تابید. هنگام زایمان فرا رسیده بود و کسی نبود تا او را یاری کند. زنان قریش از بیم سرزنش مشرکان، به او پشت کرده بودند، اما آسمان بی‌تفاوت نماند. جبرئیل امین به همراه زنان بهشتی فرود آمد تا فرزند خدیجه را در آغوش مادر قرار دهند؛ دختری که قرار بود سیده نساء اهل‌جنت باشد.

در لحظه تولد، خانه و مکه به نور وجود او روشن شد. او را فاطمه نامیدند؛ دختری که در شهری بت‌پرست به دنیا آمد، شهری که در آن دشمنی با پدر و مادرش آشکار بود و مسلمانان در زیر شکنجه جان می‌دادند یا ناچار به هجرت می‌شدند. در چنین فضایی، کودکی پرورش یافت که از نخستین لحظه‌های زندگی‌اش، سایه رنج و صبر را تجربه کرد.

پنج ساله بود که شعب‌ابی‌طالب به پایان رسید. دوران کودکی‌اش در محاصره و گرسنگی گذشت و هنوز طعم رهایی را نچشیده بود که مادر از دنیا رفت. تاریخ روایت می‌کند که دخترک خردسال، در آغوش پدر می‌گریست و پی‌درپی می‌پرسید: «مادرم کجاست؟»

در آن لحظه، جبرئیل برای تسلای قلب کودک فرود آمد و پیام خدا را رساند: خانه‌ای در بهشت برای مادر تو بنا شده، در میان آسیه و مریم، خانه‌ای که در آن رنجی نیست. از همان روز، فاطمه (س) در کنار پدر ایستاد تا خلأ مادر را برای پیامبر پر کند؛ همدمی کوچک اما بزرگ در معنا. همدمی که پیامبر او را ام ابیها صدا می‌زد.

سال‌ها بعد، هنگامی که ابوجهل و همراهانش در برابر کعبه به پیامبر اهانت کردند و شکمبه شتری در هنگام نماز بر دوش او افکندند، کودکی هشت‌ساله با شجاعت به مسجدالحرام دوید. فاطمه (س) بود که بی‌هیچ واهمه‌ای آلودگی را از شانه پدر شست و بر آنان فریاد زد. این نخستین دفاع علنی دختر پیامبر از رسالت پدر بود. او از همان کودکی، در کنار عبادت، درس شجاعت و غیرت دینی را آموخت.

همسری ساده و آسمانی

در مدینه، هنگامی که سخن از خواستگاری فاطمه (س) به میان آمد، بسیاری از اشراف و ثروتمندان قریش داوطلب شدند؛ اما پیامبر (ص) تنها به کسی پاسخ مثبت داد که دارایی‌اش زرهی ساده بود و ایمانش سرمایه‌ای عظیم. علی‌بن‌ابی‌طالب (ع) زره خود را فروخت تا مهریه همسرش را بپردازد، مهری که به‌عنوان «مهرالسنه» در تاریخ اسلام ماندگار شد. ازدواجی که در ماه رمضان سال دوم هجری عقد و در ذی‌الحجه همان سال به خانه مشترک انجامید، نمادی از پیوند ایمان، قناعت و عشق الهی بود. در این خانه ساده، لبخندهای کوتاه، گفت‌وگوهای آرام و عبادت‌های شبانه، پایه‌های زندگی مشترک را شکل می‌داد. آنان گاه برای عبادت یا تفریح به صحرا می‌رفتند، غذایی ساده بر سفره می‌نهادند و در دل طبیعت، از خلقت الهی سخن می‌گفتند.

در سال‌های جنگ‌های پی‌درپی، علی (ع) در میدان‌های نبرد حضور داشت و فاطمه (س) پشتوانه‌ای آرام و استوار برای او بود. هنگامی که علی (ع) به جبهه می‌رفت، فاطمه (س) با دستان خود لباس جنگ را بر قامت او می‌پوشاند و در بازگشت، زخم‌هایش را می‌بست. در احد، او جسم مجروح علی را تیمار کرد و در سکوت، بار سختی‌ها را به دوش کشید. در نبود همسر، وظیفه خانه و تربیت فرزندان را بر عهده داشت و هیچ شکوه‌ای از تنگدستی نمی‌کرد. در روزگار خشکسالی و قحطی، با گرسنگی و ضعف جسمانی ساخت، اما لب به شکایت نگشود. او مظهر صبر بود؛ صبری که نه از ناتوانی، بلکه از رضایت به تقدیر الهی سرچشمه می‌گرفت.

حجاب و وقار در نگاه پیامبر

در روایات آمده است که روزی نابینایی به در خانه فاطمه (س) آمد. بانوی عصمت، بی‌درنگ حجاب گرفت. پیامبر (ص) فرمود: «او تو را نمی‌بیند.» و فاطمه پاسخ داد: «اگر او مرا نمی‌بیند، من او را می‌بینم و او بوی مرا استشمام می‌کند.»

پیامبر با تحسین این رفتار فرمود: «گواهی می‌دهم که تو پاره تن منی.»

این روایت، نمونه‌ای روشن از نگاه فاطمه (س) به حیا و پاکدامنی است؛ الگویی که میان عفت و حضور اجتماعی، تعادلی حکیمانه برقرار می‌کرد.

فاطمه زهرا (س) در عین پایبندی به حریم خانه، در امور اجتماعی نیز حضوری فعال داشت. پس از شهادت جعفر طیار، به دستور پیامبر به خانه اسماء بنت عمیس رفت تا برای خانواده داغ‌دیده غذا بپزد و آنان را دلداری دهد. از همین رفتار، سنت سه‌روز اطعام برای خانواده مصیبت‌دیده پدید آمد.

او همچنین دو روز در هفته، دوشنبه و پنج‌شنبه، به زیارت شهدای اُحد می‌رفت تا یاد فداکاری‌ها زنده بماند. این حضورها، نشانه درک عمیق او از مسئولیت اجتماعی زن مسلمان بود؛ حضوری سنجیده، به‌دور از هیاهو، اما مؤثر و تربیت‌گر. ایشان به این گونه نبودند که حضور خود را از جامعه سلب کنند و از دائم خود را از نگاه نامحرمان دور کنند. ایشان باحضور به موقع خود در جامعه نقش اجتماعی خود را ایفا می‌کردند.

در دوران حکومت پیامبر (ص)، مسلمانان با مشکلات اقتصادی بسیاری روبه‌رو بودند. فاطمه زهرا (س) در کنار عبادت و تربیت فرزندان، به کار و تولید خانگی نیز اهتمام داشت. این کار نه از سر اجبار، بلکه در امتداد روحیه جهادی و حمایت از جامعه بود. او با کار در خانه، هم به استقلال خانواده یاری می‌رساند و هم به فرمان پیامبر در مسیر خودکفایی مسلمانان عمل می‌کرد.

سیده نساءالعالمین (س) در روابط انسانی خود رفتاری سرشار از عقل، محبت و متانت داشت. نسبت به همسران مؤمن پیامبر، مانند ام‌سلمه، احترام می‌گذاشت و با آنان در امور دینی و خانوادگی هم‌دل بود. در عین حال، نسبت به رفتارهای ناصواب و حسادت برخی دیگر از همسران پیامبر، سکوتی آمیخته به عزت در پیش می‌گرفت. رفتار پیامبر با او باعث حسادت برخی از همسران پیامبر همچون عایشه نسبت به ایشان بود.

در روزهای بیماری‌اش، تنها اندک شماری از بانوان اجازه حضور در خانه‌اش را داشتند؛ خانه‌ای که در آن آخرین لحظه‌های عمر، نور صبر و طهارت تا ابد تابید. تنها خانه‌ای بود که از جانب خداوند دستور گرفته شده بود تا درب‌های آن به روی مسجدنبی باز شود.

الگویی برای همه زمان‌ها

زندگی فاطمه زهرا (س)، از تولد تا شهادت، در پیوندی ناگسستنی با مفاهیم ایمان، عفت، عقلانیت و ایثار معنا می‌یابد. او تنها یک الگوی تاریخی نیست، بلکه نشانه‌ای از امکان زیست مؤمنانه در هر زمان است؛ زنی که در تمام نقش‌های دختر، همسر و مادر، مسیر تعالی را پیمود و در عین نقش‌های زنانه، قله‌های انسانی را فتح کرد.

کتاب «أماه» بر همین محور شکل گرفته است؛ اثری پژوهشی و روایی که تلاش دارد با زبانی ساده و بیانی مستند، زندگی بانوی اسلام را از زوایای کمتر گفته‌شده روایت کند. اثر در چهار فصل با عنوان‌های «دخترانه»، «همسرانه»، «مادرانه» و «بی‌کرانه» تنظیم شده است و هر فصل به بخشی از نقش‌های وجودی حضرت زهرا (س) می‌پردازد.

در فصل نخست، سیر زندگی از تولد تا ازدواج روایت می‌شود؛ فصل دوم، به رابطه عاشقانه و الهی او با امیرالمؤمنین (ع) می‌پردازد؛ فصل سوم، مادری در پرورش امامان معصوم و تربیت نسل هدایت را بازگو می‌کند و فصل چهارم، سیمای جاودانه او را در مقام حجت الهی بر تمام خلقت ترسیم می‌نماید.

حمید سبحانی، نویسنده کتاب، حاصل بیش از ده سال پژوهش تاریخی و روایی خود را در قالب اثری منسجم و خوش‌خوان ارائه کرده است. او با پرهیز از روایت‌های احساسی، کوشیده است متن را بر پایه منابع معتبر دینی و تاریخی بنویسد و در عین حال، روح لطیف و شاعرانه‌ای در نثر خود جاری سازد. کتاب نه صرفاً زندگینامه، بلکه ترکیبی از روایت تاریخی، تحلیل اجتماعی و نگاهی معنوی به جایگاه زن در اندیشه اسلامی است.

در بخشی از کتاب آمده است:

«فاطمه یکیارجه حسن است، اصلاً او تجسم حقیقت حسن است. گویا همه زیبایی‌های هستی، یا بهتر بگویم همه جمال و حق، در وجود او تبلور یافته؛ همان جایگاه ازلی که در ازل پرتو حسنت ز تجلی دم زد...»

این بیان، نشان می‌دهد نویسنده در عین استناد تاریخی، کوشیده است زبان اثر را به مرتبه‌ای از زیبایی و تأمل‌برانگیزی برساند که خواننده، فاطمه (س) را نه فقط در قاب تاریخ، بلکه در آینه معنا ببیند.

«أماه» روایتی مستند، پیوسته و تأمل‌برانگیز از زندگی حضرت فاطمه زهرا (س) است؛ اثری که میان روایت تاریخی و نگاه معاصر، پلی برقرار می‌کند. کتاب با پرهیز از اغراق و جانبداری‌های مرسوم، تصویری واقعی از بانویی ارائه می‌دهد که در متن تاریخ، اما فراتر از زمان زیست.

کتاب «أماه» نوشته حمید سبحانی در 137صفحه و به بهای 210هزارتومان از سوی انتشارات واژه پرداز اندیشه منتشر شده است.