نگاه متفاوت امام موسی صدر به زکات

کتاب «ادیان در خدمت انسان» که چاپ چهارم آن سال 1395 از سوی موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر منتشر شده، تفرج در قلمروی اندیشه این رهبر شیعی را ممکن کرده است. یکی از بخش‌های این کتاب به زکات فطر (صفحه 360 تا 365) اختصاص دارد و در آن نقل‌شده که امام موسی صدر پس از قرائت آیه‌ای از سوره اعلی که در رکعت اول نماز عید فطر هم خوانده می‌شود، خطاب به نمازگزاران می‌گوید: «انسانی که خدا می‌خواهد، انسانی که خدا از او خشنود است، انسانی که اسلام می‌خواهد تربیت کند و انسانی که اسلام برای او آمده است، کسی است که وقتی در جامعه رنج‌دیده و گرسنه و فقیر وجود داشته باشد احساس شادی نمی‌کند.

اسلام نمی‌پذیرد که فرد مسلمان سیر بخوابد ولی همسایه او گرسنه باشد. همچنان که امیر مؤمنان (ع) فرموده‌اند: آیا بدین بسنده کنم که مرا امیر مؤمنان گویند و در ناخوشی‌های روزگار شریک آنان نباشم یا در سختی‌های زندگی نمونه‌ای برایشان نشوم؟ در حدیث دیگری نیز آمده است: کسی که شب را سیر بخوابد درحالی‌که همسایه‌اش گرسنه باشد، به خدا و روز بازپسین ایمان نیاورده است.

خداوند از کسی که بتواند گرسنگی همسایگان، درد و رنج دوستان، درماندگی فقیران و نیاز زحمتکشان را نادیده بگیرد و در خانه خود با فرزندانش شاد و خوشحال باشد، خشنود نیست. آن کسی که خدا از او راضی است و آن‌کسی که مصلح و موفق و خوشبخت به شمار می‌آید و آن‌کسی که اسلام او را انسان به‌حساب می‌آورد، کسی است که قد أفلح من تزکی، وذکر اسم ربه فصلی، بل تؤثرون الحیا الدنیا، والآخر خیر وأبقی یعنی؛ رستگار آن کس که خود را پاک گردانید و نام پروردگارش را یاد کرد و نماز گزارد لیکن [شما] زندگی دنیا را بر می گزینید با آنکه [جهان] آخرت نیکوتر و پایدارتر است. (آیات 14 تا 17 سوره اعلی) یعنی انسان حتی برای مصلحت خودش نیز باید آخرت را بر دنیا ترجیح دهد.

سعادت انسان وقتی کامل می‌شود که برادرش نیز همراه با او خوشحال باشد، همسایه‌اش پیش از او سیر باشد و دوستش پیش از او در راحتی باشد. اسلام از ما می‌خواهد که وجود و جسم خود را بزرگ‌تر از یک متر و نیم احساس کنیم. می‌خواهد در ما وجودی وسیع ببیند به‌طوری‌که وقتی دوستمان بیمار می‌شود احساس درد کنیم، وقتی همسایه‌مان سردش است، احساس سردی کنیم؛ وقتی یکی از خویشانمان گرسنه می‌شود ناراحت شویم. اسلام چنین انسانی می‌خواهد. می‌خواهد این حس را گسترش دهد و این پیوند را عمیق کند و از شما انسانی بزرگ و گسترده با وجودی بیش از یک متر و نیم طول و عرض پدید آورد.

ازاین‌رو در این روز (عید فطر) زکات را بر شما واجب کرده است و شما نیز حتما زکات خود را پیش از نماز داده‌اید ولی آیا تصور می‌کنید وظیفه ما با دادن زکات مالی و پول پایان می‌یابد؟ من بر این عقیده‌ام که زکات مال نشانه و نمادی از زکات در هر چیزی است. امروز ای برادر همان‌گونه که از مال خود به همسایه یا خویشان یا فقیران زکات می‌دهی، از تندرستی و شادی و تجربه و حتی از نظر و بینش خودت نیز به نیازمندان زکات بده. چه اشکالی دارد که فرد تازه‌کار و ناآزموده‌ای را راهنمایی کنی؟ یا نادانی را آگاه کنی؟ یا فرد ناراحت و اندوهگینی را شاد کنی؟ این‌ها زکات است؛ زکاتی برگرفته از نماد زکات مالی.

به‌طور خلاصه ای مسلمان، اسلام از تو می‌خواهد که شب تار همسایه‌ات را روشن کنی پیش از آنکه خانه‌ات را روشن کنی. ازاین‌رو به تو می‌گوید پیش از آنکه نماز عید بخوانی و به خانه بازگردی و عید را جشن بگیری زکات بده. می‌خواهد شادی را به خانه همسایه‌ات ببری پیش از آنکه خودت شادباشی و این نماد اسلام و معنای عید است. برکت این عید در همین است.»