نگهبان خاموش کویر و چالش‌های حفاظت از آن
هر جایی از کویر پهناور مرنجاب ردپای خودروهای آفرودی را بگیرید به کاروانسرای تاریخی مرنجاب می رسید کاروانسرایی که با چالش های جدی رو به‌روست.
هر جایی از کویر پهناور مرنجاب ردپای خودروهای آفرودی را بگیرید به کاروانسرای تاریخی مرنجاب می رسید کاروانسرایی که با چالش های جدی رو به روست.
به گزارش خبرنگار مهر، در گستره خاموش و چشم‌نواز کویر مرنجاب، کاروانسرای صفوی همچنان ایستاده است؛ بنایی که روزگاری پناهِ کاروان‌ها بود و امروز هم مقصد طبیعت‌گردان و پژوهشگران است. اما این اثر تاریخی با چالش‌هایی جدی روبه‌روست، فرسایش بادی و ریزگردها، هجوم شن‌های روان، فشار گردشگران غیرقابل کنترل، کمبود بودجه مرمتی و ضعف در سامان‌دهی مدیریتی که آینده این بنا را در هاله‌ای از نگرانی قرار داده است.
کاروانسرای مرنجاب، نمونه‌ای از معماری کاروانسراهای راهی ایران است که در حاشیه کویر واقع شده و به‌واسطه موقعیت جغرافیایی‌اش، زمانی کارکردی حیاتی برای تأمین پناه و آذوقه کاروان‌ها داشته است. ساختار سنتی آن، صحن مرکزی، حجره‌ها، و راهروها، دیوارهای ضخیم برای تعدیل نوسانات حرارتی و پلان بسته برای حفاظت در برابر تندبادها، بازتابی از نیازهای مناطق کویری است.
بااین‌حال، کارشناسان میراث فرهنگی و فعالان محیط‌زیست در دهه‌های اخیر نسبت به وضعیت حفاظتی این کاروانسرا هشدار داده‌اند. نخستین چالشِ محیطی، فرسایش بادی و پیشروی شن‌های روان است؛ ماسه‌ها به پی‌ریزی و دید بصری بنا فشار می‌آورند و باعث آسیب به پی و سازه می‌شوند. در بسیاری از کاروانسراهای کویری، تجمع شن و ریزگردها موجب بسته‌شدن راه‌های دسترسی و افزایش رطوبت موضعی در پایه‌ها شده که نهایتاً به ترک‌خوردگی و فروپاشی دیوارها منجر می‌شود.
چالش بعدی، فشار گردشگران بی‌سامان است. در سال‌های اخیر راهنمایی‌ها و زیرساخت‌های لازم برای مدیریت حضور گردشگران در منطقه کم بوده است؛ ورود خودروهای سنگین به پیرامون بنا و زباله‌گذاری از مصادیق این فشارها هستند. حضور شبانه گردشگران بدون نظارت در حریم آن، روشن‌کردن آتش در حریم بنا و نوشتن یادگاری بر دیوارها نیز به تخریب‌های فرهنگی افزوده است.
در نهایت، تهدیدهای ناشی از تغییرات اقلیمی و افزایش دمای محلی هم باید مدنظر قرار گیرد؛ تغییر الگوهای بارندگی و افزایش فرکانس رخدادهای جوی می‌تواند روند فرسایش را تشدید کند.
کارشناسان پیشنهاد می‌دهند ابتدا یک طرح مرمت و مدیریت جامع برای کاروانسرا تدوین شود که شامل پایش مستمر وضعیت سازه، مدیریت شن‌ریز، سامان‌دهی بازدیدهای گردشگری تعیین مسیرهای عبور، نصب تابلو و مراقبت محلی و تعریف کاربری اقتصادی - فرهنگی پایدار باشد. دخیل‌کردن بخش خصوصی و جوامع محلی در قالب پروژه‌های اشتغال‌زا و گردشگری مسئولانه می‌تواند هم درآمدزایی کند و هم انگیزه‌ای برای حفاظت فراهم آورد. ضمن آنکه تأمین اعتبارات ملی و دسترسی به تسهیلات مرمتی، کلید جلوگیری از تزلزل بیشتر این کاروانسرای مهم است.
کاروانسرای مرنجاب توسط صندوق احیا و بهره‌برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی مرمت و بازسازی و در مراسمی به بخش خصوصی واگذار شد. میراث جهانی یونسکو در ریاض، کاروانسرای مرنجاب را به‌همراه 53 کاروانسرای تاریخی دیگر جمعاً 54 کاروانسرا در 24 استان ایران تحت عنوان کاروانسراهای ایرانی در فهرست میراث جهانی ثبت کرد و این مجموعه جهانی به عنوان بیستمین و هفتمین اثر جهانی کشور ایران شناخته شد.
