وداع با شغل کارمندی؟

اروند جعفر‌صالحی: بررسی‌های «دنیای‌اقتصاد» نشان می‌دهد که از ابتدای دهه1400 متوسط درآمد ماهانه مشاغل آزاد نسبت به مشاغل مزد و حقوق‌بگیری رشد بیشتری را تجربه کرده است. همچنین تعداد شاغلان آزاد در سال1403 نسبت به سال ابتدایی این دهه، 9درصد افزایش داشته که این میزان رشد برای تعداد حقوق‌بگیران در بازه زمانی مشابه کمتر از 5درصد بوده است. رشد بیشتر درآمد شاغلان آزاد نسبت به حقوق‌بگیران یکی از عوامل اثرگذار بر اقبال به این مشاغل است. عامل دیگر، انعطاف بیشتر مشاغل آزاد در مقابله با تورم است. شاغلان آزاد می‌توانند همسو با تورم، قیمت کالا و خدمات عرضه‌شده خود را افزایش دهند که به نوعی این قشر را در برابر تورم مقاوم‌تر می‌کند. با وجود افزایش تورم به سطح 40درصدی در سال‌های اخیر، تقاضای کارهای آزاد نیز افزایش یافته است.

کارمندی پس از فراغت از کار روزانه، در میان محتوای شبکه‌های مجازی چرخی می‌زند تا مسیر رسیدن به منزل را کوتاه‌تر کند. در این میان به خبری برمی‌خورد که دستمزد یک گاریچی برای هر مسیر در بازار تهران 500هزار تومان گزارش شده است. ماشین حساب را باز می‌کند: اگر این گاریچی در ماه به اندازه 50مسیر کار کند به درآمد ماهانه 25‌میلیون تومان می‌رسد که با حقوق متوسط کارمند برابری می‌کند. اگر گاریچی برای هر مسیر هم حداکثر یک ساعت وقت صرف کرده باشد، در مجموع برای درآمد 25‌میلیون تومانی خود، نهایتا 50ساعت کار کرده است که معادل تنها 6روز کار یک کارمند است. با این حال حقوق پایین کارمندان تنها عامل از بین رفتن انگیزه این قشر برای فعالیت نیست. ناتوانی در افزایش دستمزد متناسب با تورم، احساس عقب‌افتادگی در میان کارمندان ایجاد می‌کند.

دستمزد کارمند در ابتدای سال مشخص می‌شود و تا سال دیگر از افزایش حقوق خبری نیست؛ اما گاریچی می‌تواند دستمزد خود را متناسب با تورم تنظیم کند. از سوی دیگر، کارمندی که یک فرزند نیز داشته باشد و به خدمات مهدکودک نیازمند باشد، در میانه سال با افزایش نرخ‌های مهدکودک نیز مواجه می‌شود؛ درحالی‌که دستمزد ماهانه او تغییری نکرده است. این شرایط، قشر حقوق‌بگیر را در وضعیت دشواری قرار می‌دهد که هر چه می‌دود از جای خود تکان نمی‌خورد.

شرایط برای قشر کارمند همیشه به این قرار نبوده است. در دهه‌های پیش از انقلاب، کارمندی و خصوصا کارمندان دولت بسیار مورد توجه جامعه بوده و کسانی که در این مشاغل کار می‌کرده‌اند، علاوه بر شرایط مالی مناسب، در جایگاه اجتماعی بالایی نیز قرار می‌گرفته‌اند. به مرور زمان و با گسترش کارخانه‌ها و بخش‌های خدماتی در بخش خصوصی، مشاغل مزد و حقوق‌بگیری در بخش خصوصی نیز مورد توجه قرار گرفتند. از سوی دیگر این دست مشاغل نیاز به مهارت‌های بیشتری نیز داشتند که در نتیجه خانواده‌ها، فرزندان خود را به کسب مهارت و دانش تشویق می‌کردند تا موقعیت‌های شغلی بهتری به‌دست آورند. در سال‌های اخیر این روند دستخوش تغییراتی شده است و بسیاری از دانش‌آموزان به جای ادامه مسیر تحصیلات عالی در دانشگاه‌ها، به سمت مشاغل آزاد تغییر مسیر داده‌اند؛ چراکه هزینه فرصت تحصیل با نبود دورنمای حقوق و مزایای کافی، از دست دادن زمان برای ورود به بازار کار مشاغل آزاد است.

تورم؛ بلای جان کارمندی

افزایش مزمن سطح عمومی قیمت‌ها و در نتیجه کاهش درآمد واقعی کارمندان طی سال‌های گذشته به تجربه آموخته‌ای برای حاضران در بازار کار و تازه‌واردان منجر شده است تا مسیر شغلی خود را به‌گونه‌ای تنظیم کنند تا کمترین آسیب را از افزایش تورم ببینند. افزایش تورم از سطوح 20درصد به 40درصد در دهه1400، درآمد واقعی کارمندان را با کاهش مواجه کرده است. به همین خاطر تقاضا برای مشاغلی غیر از مزد و حقوق‌بگیری افزایش می‌یابد. حتی مشاغلی مانند کارمندی در بانک نیز به دلایل دیگری غیر از حقوق ثابت ماهانه مورد توجه هستند. تمایل به این قبیل مشاغل کارمندی به‌دلیل دسترسی به تسهیلاتی است که همچون سپری می‌تواند کارمندان را در برابر تورم محافظت کند. از سوی دیگر در مشاغل آزاد، متناسب با نوع کالای عرضه‌شده، افراد می‌توانند قیمت کالا یا خدمت خود را متناسب با تورم تغییر دهند و به این طریق از خود در مقابل تورم محافظت کنند.

استقبال از مشاغل آزاد

بررسی داده‌های هزینه و درآمد خانوار مرکز آمار ایران نیز نشان از این واقعیت دارد که تمایل به مشاغل آزاد در دهه1400 افزایش یافته است. در شکل یک، رشد درآمد متوسط ماهانه برای سال‌های ابتدایی دهه1400 رسم شده که نسبت به سال ابتدایی این دهه یعنی سال1400 محاسبه شده است. با توجه به نمودارهای این شکل، متوسط درآمد ماهانه مشاغل آزاد در سال1403 نسبت به سال1400 نزدیک به 3.5برابر شده است. در مقابل متوسط درآمد ماهانه مشاغل مزد و حقوق‌بگیری در سال1403 نسبت به سال ابتدایی این دهه، 3برابر شده است. این موضوع نشان می‌دهد که شاغلان آزاد نسبت به مزدبگیردان، رشد بیشتری را در درآمدهای خود تجربه کرده‌اند. از سوی دیگر به نظر می‌رسد که اقبال به سمت مشاغل آزاد نیز افزایش داشته است. بررسی داده‌های طرح آمارگیری از نیروی کار مرکز آمار ایران نشان می‌دهد که تعداد حقوق‌بگیران در سال1403 نسبت به سال1400 کمتر از 5درصد رشد کرده، اما همین میزان برای شاغلان آزاد نزدیک به 9درصد بوده است.

تبعات احتمالی

هرچند که رشد بیشتر در درآمد مشاغل آزاد، اقبال بیشتری را به سمت این نوع مشاغل ایجاد کرده است، اما خالی از تبعات منفی نیست. مشاغل آزاد همراه با ریسک‌هایی نیز هستند که متوجه صاحبان این مشاغل است و در کوتاه‌مدت ممکن است به چشم نیایند. آسیب جسمی احتمالی و افت سلامت فرد شاغل یکی از ریسک‌های مشاغل آزاد است که در نظر اول در محاسبات هزینه و فایده شاغلان به حساب نمی‌آید. همچنین شاغلان آزاد ممکن است در معرض از دست دادن بخشی از سرمایه خود قرار گیرند. این شرایط ممکن است از بی‌ثباتی اقتصاد کلان یا ریسک‌های سیستماتیک هر صنعت ناشی شود. این وضعیت وقتی تشدید می‌شود که افرادی با سطح ریسک‌پذیری پایین وارد این دست مشاغل شوند.

در حالتی که مشاغل مزد و حقوق‌بگیری از جذابیت نسبی درآمدی برخوردار باشند، افراد با ریسک‌پذیری بیشتر به دنبال کسب سود بیشتر به مشاغل آزاد روی می‌آورند و افراد با ریسک‌پذیری پایین‌تر به مشاغل حقوق‌بگیری مشغول می‌شوند. در شرایط کنونی که مشاغل مزدبگیری جذابیت درآمدی کمتری دارند، کارمندان به‌عنوان شغل دوم یا شغل اصلی به سمت مشاغل آزاد کوچ می‌کنند که آنها را در معرض ریسک‌های بالقوه‌ای قرار می‌دهد.