پنجره جمعیت به کدام سو باز می‌شود؟
پنجره جمعیتی ایران به دلیل سیاست تحدید فرزندآوری در دهه‌های گذشته، افق مناسبی را نشان نمی‌دهد به طوری که ایران سومین کشور در سرعت پیر شدن جمعیت است.
به گزارش مشرق، توجه به موضوع پیری جمعیت ایران و ضرورت پرداختن به آن، زمانی جدی گرفته شد که رهبر معظم انقلاب اسلامی در این خصوص پیام‌ها و تذکراتی ارائه کردند به طوری که گفته می شود ایشان در دهه 90 (از سال 1390 تا 1399) بیش از 42 بار نسبت به مساله جمعیت و فرزندآوری تاکید کردند.
تاکیدها برای فرزندآوری و تلاش‌ها در این خصوص به قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت رسید؛ بر اساس اصل 85 قانون اساسی، این قانون در یک کمیسیون مشترک بررسی شد و پس از موافقت مجلس با اجرای آزمایشی آن به مدت 7 سال، از سال 1401 به تأیید شورای نگهبان رسید؛ در این قانون حمایت‌های ویژه‌ای برای تشویق خانواده‌ها به داشتن فرزند در نظر گرفته شده اما اینکه بندهای مختلف این قانون چه میزان به افزایش نرخ رشد جمعیت کمک کند، موضوع دیگری است.
واقعیت این است که در طول 70 سال گذشته نرخ باروری در جهان و به ویژه در ایران به نصف کاهش یافته و اگر در سال 1357 هر زن هفت فرزند داشت، اما این آمار در سال 1400 به 1.61 فرزند رسیده است.
هرگاه در جامعه‌ای حداقل 70 درصد از جمعیت آن در بازه سنی 15 تا 64 سال (سنین فعالیت و کار) باشد، آن جامعه در فرصت پنجره جمعیت تعریف می‌شود؛ بر این اساس «پنجره جمعیتی» فرصتی طلایی برای اصلاح ساختارهای جمعیتی و همچنین رشد و پیشرفت علمی و اقتصادی است که اگر مغتنم شمرده نشود نه تنها خود تهدید خواهد بود بلکه بعد از عبور از پنجره جمعیت امکان مدیریت و ترمیم ساختارهای جمعیتی و تحقق رشد و توسعه بسیار پایین و قریب به ناممکن می‌شود.
به باور کارشناسان حوزه جمعیت، ایران تا حدود سال 1415 در فرصت پنجره جمعیت قرار دارد و از حدود 20 سال آینده با بسته شدن پنجره جمعیت روبرو می‌شود بنابراین فرصت کمی برای ترمیم وضعیت جمعیتی وجود دارد و اگر غفلت شود، تا سه دهه آینده ایران اسلامی یکی از سه کشور سالمند جهان خواهد بود.
به تازگی مرکز آمار ایران پیش بینی خود را از مقوله جمعیت و نیروی انسانی طی 20 سال آینده یعنی در بازه زمانی (1396 تا 1415) منتشر کرده است. بر این اساس در سال 1396 جمعیت ایران 81 میلیون و 53 هزار نفر شامل41 میلیون و 40 هزار نفر مرد و 40 میلیون و 13 هزار زن بوده است؛ از این تعداد 60 میلیون و 304 هزار نفر در مناطق شهری و 20 میلیون و 749 هزار نفر در مناطق روستایی ساکن بوده‌اند.
اما پیش‌بینی‌های این مرکز نشان می‌دهد جمعیت کل کشور در سال 1415 به رقم 91 میلیون و 446 هزار نفر خواهد رسید که از این تعداد، 45 میلیون و 928 هزار مرد، 45 میلیون و 518 هزار زن خواهند بود؛ 73 میلیون و 243 هزار نفر از آنان در مناطق شهری و 18 میلیون و 203 هزار نفر در مناطق روستایی ساکن خواهند بود و البته تعداد ساکنان روستایی 2 میلیون و 546 نفر نسبت به سال 96 ریزش خواهد داشت.
در سال 1415 حدود 18 میلیون ایرانی در روستاها زندگی خواهند کرد
جامعه مورد سرشماری؛ اعضای همه خانوارهای معمولی ساکن، موسسه ها و گروهی که اقامتگاه معمولی آنان در زمان سرشماری در ایران قرار دارد و نیز اعضای تمامی خانوارهای معمولی غیر ساکن کشور، جامعه مورد سرشماری را تشکیل می دهند.
اعضای هیات‌های سیاسی و سفارتخانه‌های خارجی در ایران و افراد خانوار آنان جزو جامعه مورد سرشماری محسوب نمی‌شوند، اما ایرانیان عضو هیات‌های سیاسی و سفارتخانه‌های ایران در خارج از کشور و افراد خانوار آنان، جزو جامعه مورد سرشماری به حساب می‌آیند.
آینده بُعد خانوار ایرانی
یکی از شاخص های جمعیتی که مرکز آمار ایران به آن توجه دارد، متوسط تعداد افراد در خانوارهای کشور است که از سال 1335 تا 1400 هر 10 سال یکبار محاسبه شده است؛ این شاخص از 4.8 در سال 1335 به 3.19 در سال 1400 رسیده است که با گذشت بیش از هفت دهه حکایت از کاهش چشمگیر بعد خانوار دارد.
متوسط تعداد افراد در خانوارهای کشور در سال 1400 به 3.19 رسیده یعنی در هفتاد سال گذشته کاهش چشم گیری داشته است.
آینده جمعیت ایران به کدام سو می‌رود؟
حسین مروتی پژوهشگر حوزه جمعیت درباره تحولات جمعیتی در ایران و اینکه آیا پیری جمعیت نزدیک است، به ایرنا می‌گوید: جمعیتی پیر شمرده می‌شود که بیشتر از 15 درصد آن بیش از 60 یا 65 سال داشته باشند. کشور ما در حوالی سال 1430 خورشیدی بیش از 25 میلیون نفر جمعیت سالمند خواهد داشت بنابراین اگر این 25 میلیون نفر 15 درصد جمعیت کشور را تشکیل دهند - و نه بیشتر - جمعیت ما پیر به حساب نمی‌آید.
وی افزود: بر این اساس در سال 1430 باید کشور 150 میلیون جمعیت داشته باشد تا از سالخوردگی جمعیت پیشگیری بشود؛ البته این کار و رسیدن به این عدد، کار فوق العاده سخت و دشواری است.
مروتی ادامه داد: اگر نتوانیم کاملا جلو پیری جمعیت را بگیریم، هرچه روند پیری را کند کنیم و از شدت آن کم کنیم، کشور سود کرده است.
این پژوهشگر حوزه جمعیت با اشاره به تلاش‌ها و حمایت‌ها برای افزایش نرخ رشد جمعیت کشور، اظهار داشت: مهمترین راهکارها، اجرای کامل و بدون نقص قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت است که می تواند فوق العاده اثرگذار باشد.
به گفته وی، اگر قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت خوب اجرا شود، حتما وضعیت از امروز بهتر خواهد شد و می توان امیدوار بود که در سال‌های آتی از سرعت پیری جمعیت کشور کاسته شود.
مروتی با بیان یک مثال از وضعیت کنونی جمعیت کشور و تهدیدهای ناشی از کاهش نرخ باروری اظهار داشت: فرض کنید سوار خودرویی هستیم و با بیشترین سرعت حرکت می‌کنیم، به جایی می رسیم که مقابلمان دیوار بتنی است و می‌دانیم که به احتمال زیاد به این دیوار برخورد خواهیم کرد. در این شرایط چه می‌کنیم؟ آیا ترمز نمی‌گیریم؟ حتما ترمز می گیریم تاحداقل از شدت خطر و خسارت بکاهیم؛ در حوزه جمعیت نیز شرایط اینگونه است.
وی افزود: با سرعت به سمت پیری جمعیت پیش می رویم و احتمال پیر شدن جمعیت زیاد است. در این شرایط هر یک بچه‌ای که به دنیا می‌آید، ارزشمند است و کمک می‌کند تا کشورمان دچار بحران سالخوردگی شدید جمعیت نشود.
ما با تحدید سیاست جمعیت، نسل ایرانی را به ورطه پیری کشاندیم
این کارشناس حوزه جمعیت با اشاره به سالخوردگی جمعیت در برخی کشورهای توسعه یافته اظهار داشت: پیری جمعیت در کشور ما و در کشورهای توسعه یافته تفاوت‌های بسیاری دارد از جمله اینکه کشورهای توسعه یافته به واسطه جمعیت جوان خود به توسعه رسیده‌اند و سپس به دلایل فرهنگی نرخ رشد جمعیت آنها کاهش یافته است ولی ما پیش از رسیدن به توسعه و با سیاست وارداتی تحدید نسل خودمان را به ورطه پیری جمعیت کشانده‌ایم.
مروتی تاکید کرد: اکنون این کشورها به واسطه اقتصاد قدرتمند تا حدودی توانسته‌اند از پس هزینه‌ها و مخارج پیری جمعیت بر بیایند، اما کشور ما پیش از آن که به پیشرفت مطلوب و توسعه برسد در حال پیر شدن است.
این جمعیت شناس با بیان اینکه هیچ کشور در حال توسعه‌ای نداریم که جمعیتش پیر شده باشد، گفت: به همین دلیل ما نمی دانیم که قرار است دقیقا چه اتفاقی برای ایران رخ بدهد.
سقوط شدید نرخ باروری سبب شده ایران با سرعتی فوق العاده به سمت مرزهای پیری جمعیت حرکت کند
وی خاطر نشان کرد: تفاوت دیگر سالخوردگی جمعیت در ایران با کشورهای دیگر دنیا در «سرعت پیر شدن در ایران» است. به گفته کارشناسان داخلی و خارجی، سقوط شدید نرخ باروری ایران که بعضا در تاریخ بشر بی نظیر عنوان شده سبب شده که ایران با سرعتی فوق العاده به سمت مرزهای پیری جمعیت حرکت بکند.
وی افزود: ناظمی اردکانی رئیس اسبق سازمان ثبت احوال گفته بود، ایران سومین کشور دنیا است که با بیشترین سرعت جمعیت آن پیر می‌شود که باید نگران این مسئله باشیم و تمام توانمان را برای غلبه بر این بحران به کار بگیریم.
منبع: ایرنا