پیامدهای فرهنگی و حقوقی غیبت قهرمان ایرانی در ساخت هویت کودکان
در ایران امروز، بازار رسانه‌ای کودکان مملو از قهرمانان خارجی از انیمیشن‌های دیزنی تا شخصیت‌های ابرقهرمانی غربی است. این در حالی است که نمادهای بومی، ملی و فرهنگی چه از ادبیات کهن و چه از ادبیات معاصر بسیارند.
گروه فرهنگی خبرگزاری تسنیم،محمدمهدی سیدناصری؛ در یادداشتی که در اختیار تسنیم قرار داده نوشت:
قهرمانان، نمادهای فرهنگی‌اند که در ناخودآگاه اجتماعی جای می‌گیرند و ارزش‌های کلی یک جامعه را به نسل آینده منتقل می‌سازند. کودکان در فرآیند شکل‌گیری هویت خود، به‌شدت تحت تأثیر شخصیت‌هایی قرار می‌گیرند که در رسانه‌ها به‌عنوان الگو معرفی می‌شوند.
در ایران امروز، بازار رسانه‌ای کودکان مملو از قهرمانان خارجی از انیمیشن‌های دیزنی تا شخصیت‌های ابرقهرمانی غربی است. این در حالی است که نمادهای بومی، ملی و فرهنگی چه از ادبیات کهن چون رستم و کیخسرو و چه از تجربه‌های معاصر همچون نوجوان شهید علی لندی، کمتر وارد فضای رسانه‌ای تحسین‌شده کودکانه شده‌اند. این خلأ، نه فقط یک ضعف فرهنگی، بلکه یک چالش حقوقی است، حق کودک برای الگوگیری متناسب با فرهنگ خویش، موضوعی است که در پرونده مفاد حقوق بشری، به‌ویژه در آموزه‌های حقوق بشر فرهنگی، بدان پرداخته می‌شود.
سؤالی که پیش می‌آید، این است که چرا کودکان ما الگوهای خارجی را بر شخصیت‌های ملی و اصیل داخلی ترجیح می‌دهند؟
نقش شخصیت‌های رسانه‌ای در ساخت هویت کودکان
مطالعات روان‌شناختی نشان می‌دهند هنگامی که کودکان شخصیت‌هایی مشابه خود را می‌بینند، تعامل بیشتری برقرار کرده و انتقال ارزش‌ها مؤثرتر اتفاق می‌افتد. مثلاً پژوهشی نشان داده است کودکان نژاد سفید، از شخصیت‌های هم‌رنگ خود بهتر می‌آموزند، حتی اگر علاقه به شخصیت دیگری داشته باشند. در ایران نیز تقارن فرهنگی نژادی، زبانی و اجتماعی میان کودک و قهرمان رسانه‌ای، باعث پذیرش عاطفی و شناختی بیشتر می‌شود.
ادبیات کودک و نقشی که در دفاع از حقوق کودکان داردباوجود منابع اسطوره‌ای و تاریخی غنی، مثل رستم، سیاوش، علی لندی و قهرمانان انقلاب یا دفاع مقدس، رسانه‌های کودکانه ایران نسبت به تولید شخصیت‌های قهرمان بومی کوتاهی کرده‌اند. تولیداتی همچون سریال‌های اقتباسی از شاهنامه یا زندگی نوجوانانی نظیر علی لندی هنوز در سطح وسیع رسانه‌ای عرضه نشده‌اند یا کم‌رنگ هستند.
پیامدهای فرهنگی و حقوقی غیبت قهرمان ایرانی
کودکانی که الگوی اروپایی یا آمریکایی را تقلید می‌کنند، در درازمدت با بحران هویتی مواجه می‌شوند. آنان ممکن است انگیزه‌ی ارزش‌محوری، مسئولیت اجتماعی، و تعلق ملی را جایگزین رفتار مصرف‌گرا و رقابتی کنند. همچنین فقدان قهرمانان سازنده و الهام‌بخش، بر توانایی کودکان در تصمیم‌گیری اخلاقی و اجتماعی تأثیر منفی دارد؛ زیرا تحقیقات نشان داده است که داشتن قهرمان (mentor و hero) از خانواده یا نزدیکان، سبب کاهش خطرات رفتاری و افزایش علاقه به آموزش و نشاط اجتماعی می‌شود.
کمبود تفکر انتقادی و بازنمایی ارزش‌ها
بر اساس پژوهش‌ها، کودکان ایرانی تحت تأثیر رسانه‌های خارجی هستند اما توان انتخاب محتوای سازنده را ندارند و مهارت تفکر انتقادی‌شان محدود است. بنابراین قهرمانان وارداتی، بی‌آنکه نقد شوند یا معنا بیابند، مستقیماً بر هویت کودکان اثر می‌گذارند. بحران الگوهای قهرمانی در رسانه‌های ایران، یک بحران فرهنگی، حقوقی و هویتی است. کودکی که الگویش شخصیت غیرایرانی یا مصرف‌گرایانه است، نمی‌تواند ارتباط عاطفی و هویتی با فرهنگ خویش بسازد. این وضعیت نه‌تنها نسل کودک بلکه آینده اجتماعی و فرهنگی کشور را تهدید می‌کند.
دولت، نهادهای فرهنگی، رسانه‌ها و نهادهای آموزشی باید با اراده‌ای علمی و سیاست‌محور، قهرمانان بومی را به تریبون کودکانه بیاورند. قهرمانانی که ارزش‌هایی چون شجاعت، اخلاق، مسئولیت‌پذیری، خلاقیت و تعلق ملی را ترویج دهند. اگر این اتفاق نیفتد، کودکان ما الگوهای فرهنگی‌شان بی‌هویت، مصنوعی یا دنباله‌رو منطق مصرف خواهند بود.
توصیه‌های سیاستی و راهکارهای عملی
- قانون‌گذاری و برنامه‌ریزی رسانه‌ای برای تولید محتوا با محوریت قهرمانان ملی و کودک‌محور (مانند اقتباس‌های تصویری یا انیمیشنی از شاهنامه یا زندگی قهرمانان معاصر).
- حمایت از پژوهش‌های کاربردی برای شناسایی نیازها و علاقه‌مندی‌های کودکان ایرانی و تحلیل مخاطب‌شناسی.
- تقویت رسانه‌های بومی آموزشی و کودکانه که قهرمانان ایرانی را معرفی کنند و ارزش‌های فرهنگی را بازنمایی نمایند.
- آموزش تفکر انتقادی در مدارس و خانواده‌ها برای توانمند‌سازی انتخاب الگو و درک انتقادی محتوای رسانه‌ای.
- ترویج مشارکت کودکان در خلق داستان‌ها، انیمیشن‌ها یا پادکست‌هایی درباره قهرمانان فرهنگی ایرانی.