چالش‌های فرهنگی نسل دیجیتال ایران و میراث گمشده آنان

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، محمدمهدی سیدناصری، حقوقدان، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان، در یادداشتی که برای انتشار در اختیار خبرگزاری تسنیم قرار گرفته است، نوشت:

کودکان نسل دیجیتال ایران، فرزندان دهه‌های پایانی هزاره دوم و آغاز هزاره سوم، در دنیایی پیچیده از اطلاعات، رسانه‌های دیجیتال و تغییرات سریع محیطی رشد می‌کنند. آنان نه تنها تحت تأثیر خانواده و مدرسه، بلکه با الگوریتم‌های مخفی شبکه‌های اجتماعی، تبلیغات هدفمند و رسانه‌های آنلاین، هویت، آگاهی تاریخی و تجربه فرهنگی خود را شکل می‌دهند. این نسل با یک واقعیت مهم روبه‌روست: حافظه تاریخی و فرهنگی جامعه، در معرض دستکاری، فراموشی انتخابی یا تحریف قرار دارد.

رسانه‌ها و الگوریتم‌ها، با اولویت‌دهی به محتوای جذاب، کوتاه و تعاملی، اغلب تجربه کودکان از تاریخ، فرهنگ و میراث ملی را محدود می‌کنند. در کنار این تهدید دیجیتال، بحران محیط زیست و کاهش فضای سبز نیز حق بنیادین کودکان بر تجربه طبیعت و بازی آزاد را تهدید می‌کند. از منظر حقوق کودک، این مسائل با اصول بنیادی مطابقت ندارند: حق کودک بر آموزش، حق بر فرهنگ، حق بر بازی و رشد سالم و حق مشارکت در جامعه‌ای آگاهانه. نادیده گرفتن این چالش‌ها می‌تواند نسلی را بسازد که با حافظه تاریخی محدود، هویت فرهنگی ضعیف و خلاقیت کاهش یافته، با محیط طبیعی و اجتماعی ناسازگار رشد می‌کند.

رسانه‌های دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی، با استفاده از الگوریتم‌های هوشمند، محتوا را بر اساس علاقه و تعامل کاربران اولویت‌بندی می‌کنند. برای کودکان:

انتخاب محتوای تاریخ و فرهنگ محدود می‌شود: مطالبی که جذابیت بصری و کوتاهی دارند، جای روایت‌های عمیق و تاریخی را می‌گیرند.

حافظه جمعی کودک تحریف می‌شود: اطلاعات تاریخی پراکنده یا ناقص ارائه می‌شود و کودکان تصویری محدود یا اشتباه از گذشته دریافت می‌کنند.

هویت فرهنگی متاثر می‌شود: نبود تجربه واقعی و متنوع از تاریخ و فرهنگ، منجر به هویتی سطحی و مصرفی می‌شود.

تجربه کشورهایی مانند ژاپن و آلمان نشان می‌دهد که آموزش تاریخ و فرهنگ باید با فضای تعاملی، محتوای متنوع و رسانه‌های کنترل شده همراه باشد تا حافظه تاریخی نسل جدید تقویت شود.

تهدیدهای فرهنگی و حقوقی این موضوع چیست؟

حق بر آموزش و فرهنگ (کنوانسیون حقوق کودک، ماده 29 و 31): دسترسی محدود یا تحریف‌شده به میراث فرهنگی، این حق را نقض می‌کند.

حق مشارکت در جامعه و تصمیم‌گیری آگاهانه (ماده 12): کودکانی که با تاریخ و فرهنگ واقعی آشنا نیستند، نمی‌توانند شهروندانی آگاه و مسئول باشند.

خطر فراموشی انتخابی جامعه: رسانه‌ها با الگوریتم‌ها، به شکل غیرمستقیم، برخی روایت‌ها را اولویت داده و برخی را حذف می‌کنند، که می‌تواند حافظه تاریخی جمعی را تغییر دهد.

کودکان نیاز دارند در طبیعت تجربه کنند دویدن، کاوش، بازی‌های خلاقانه و ارتباط مستقیم با محیط. اما بحران‌های زیست‌محیطی، شهرسازی بدون برنامه و آلودگی هوا:

حق بازی آزاد را محدود کرده و رشد جسمی و روانی کودکان را تهدید می‌کند.

ارتباط مستقیم با محیط و طبیعت، که نقش کلیدی در خلاقیت و استقلال فکری دارد، کاهش می‌یابد.

تأثیرات بلندمدت آن چیست؟

ضعف مهارت‌های اجتماعی و همکاری: کودکان با کمبود تجربه طبیعی، تعامل اجتماعی و حل مسئله در فضای واقعی را کمتر یاد می‌گیرند.

حس مسئولیت‌پذیری نسبت به محیط زیست کاهش می‌یابد: کودکان بدون تجربه واقعی طبیعت، نمی‌توانند مراقب محیط زیست خود باشند.

برای محافظت از حقوق کودک، سیاستگذاران باید:

1. توسعه محتوای دیجیتال آموزشی و فرهنگی: رسانه‌های تعاملی که تاریخ، فرهنگ و محیط زیست را به صورت جذاب و علمی آموزش دهند.

2. نظارت بر الگوریتم‌ها و شبکه‌های اجتماعی: محدود کردن محتوای آسیب‌زننده و تشویق محتواهای تاریخی و فرهنگی اصیل.

3. گسترش فضاهای سبز و بازیگاه‌های شهری: ایجاد محیط‌های امن برای تجربه طبیعی و بازی آزاد.

4. آموزش سواد رسانه‌ای و زیست‌محیطی: کودکان و والدین باید با تحلیل محتوا و اهمیت طبیعت آشنا شوند.

5. ترکیب مدرسه و محیط طبیعی: برنامه‌های آموزشی با فعالیت‌های محیط‌محور، بازدید از میراث فرهنگی و پروژه‌های خلاقانه.

6. پژوهش و پایش رفتار کودکان: جمع‌آوری داده‌های دقیق برای ارزیابی اثرات رسانه، الگوریتم‌ها و محیط طبیعی بر رشد کودکان.

نسل دیجیتال ایران، حافظه تاریخی و محیط زیست خود را از دست ندهد، باید: تجربه‌های واقعی تاریخی و فرهنگی داشته باشد. امکان بازی آزاد و کاوش طبیعی برای رشد جسمی، روانی و خلاقانه فراهم شود. با سواد رسانه‌ای، توانایی تحلیل و انتخاب آگاهانه در برابر الگوریتم‌ها و تبلیغات پیدا کند.

نادیده گرفتن این حقوق، نسلی تولید می‌کند که حافظه تاریخی محدود، هویت فرهنگی ضعیف و توانایی مشارکت اجتماعی کاهش‌یافته دارد. حفاظت از حقوق کودکان نسل دیجیتال، هم مسئولیت خانواده و مربیان و هم نهادهای سیاستگذار است. تنها از طریق آموزش، مقررات، توسعه محتواهای فرهنگی و محیطی، و ایجاد فرصت‌های بازی و خلاقیت می‌توان اطمینان یافت که نسل آینده ایران: هویت فرهنگی قوی، حافظه تاریخی سالم و پیوند عمیق با طبیعت خواهد داشت، و به عنوان نسلی توانمند، خلاق و مسئول در جامعه حضور خواهد یافت.