چرا باید فرهنگ حقوق بشر را به کودکان آموزش دهیم؟

به دلایل مختلف و متعددی مانند ایجاد امکان مطالبه حقوق شهروندی توسط خودِ آنان، جلوگیری از شکل‌گیری زمینه‌های استبداد و خودکامگی، و حتی به منظور ارتقای فضیلت و تشکیل جامعه‌ی اخلاقی و قانونمدار، چاره‌ای جز آموزش همگانی حقوق بخصوص به کودکان نسل آلفا نداریم.

تاریخ بشر به ما می‌گوید که انسان‌ها به صورت جدا از هم نمی‌توانند زندگی کنند و سعادت انسان با زندگی در اجتماع و هم نوعان خود تأمین می‌شود. زندگی اجتماعی نیازمند قواعدی است که به آن قانون می‌گویند که قانون تنظیم کننده‌ی روابط اجتماعی و فردی در جامعه است. بنابراین آموزش حقوق برای رشد و آگاهی فردی و اجتماعی جوامع بشری ضرورتی انکارناپذیر است. در دنیای امروز و در عصر هوش مصنوعی آگاهی اشخاص از حقوق و تکالیفی که بر عهده دارند ضروری است آگاهی از روند سبب می‌شود تا افراد در روابط خود با دیگران حقوق خود را بشناسند، از حقوق خود دفاع کنند و حقوق دیگران را رعایت نمایند. مدرسه جایی است که تعلیم و تربیت اصلی در آن جریان دارد. از این رو می‌بایست محیط آن به نحوی باشد که موجب پرورش فکر و شکوفایی اندیشه دانش آموزان شود. پس مدرسه می‌تواند اولین محل رسمی برای آموزش فرهنگ حقوق بشر تلقی گردد. هرگونه تلاش جهت ایجاد باور عمیق در کودکان نسبت به مفاهیم حقوق بشر می‌تواند در خلق و حفظ دنیایی سرشار از صلح و ارامش موثر باشد و برای ایجاد و نهادینه شدن فرهنگ حقوق بشر و گسترش و احترام به این حقوق غیر قابل سلب، دوره‌ی ابتدایی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

آموزش قوانین شهروندی، منع تبعیض و رفتارهای تحقیرآمیز، منع خشونت و قلدری، آموزش صلح، مهارت‌های مدنی، مقابله با بی‌عدالتی، مسائل مربوط به مهاجرین، آموزش بردباری و مدارا به کودکان، دوستی علیه فقر و محرومیت، عدالت اجتماعی، درک چند فرهنگی و حل مسالمت‌آمیز مناقشات، برنامه‌ی اقدام و دفاع از حقوق افراد معلول و آموزش حقوق کودک از جمله موارد آموزشی در برنامه‌های آموزشی دوره‌ی ابتدایی می تواند باشد. عصر انقلاب صنعتی چهارم در شرایطی آغاز شده است که جامعه‌ی جهانی همچنان با چالش‌هایی مهم در زمینه‌ی دستیابی به صلح و امنیت بین‌المللی روبرو است مانند جنگ بزرگ در اروپا، کشتار کودکان بی‌دفاع فلسطینی در غزه، تورم جهانی، فقر، تغییرات اقلیمی، محیط دیجیتال و.... موارد متعدد نقض حقوق بشر در عصر تکنولوژی موجب شده است که دولت‌های جهان به فکر یافتن راه حلی به منظور جلوگیری از وقوع چنین پیشامدهایی باشند.

ماده‌ی 55 منشور سازمان ملل متحد احترام به حقوق بشر و آزادی‌های اساسی را مبنای تحقق صلح و امنیت در جهان ما انسان‌ها معرفی می‌کند. یکی از بهترین راه‌های ترویج حقوق بشر و احترام به آزادی‌های اساسی، درونی ساختن و نهادینه کردن ارزش‌ها و اصول حقوق بشر است که به‌منظور تحقق یافتن آن آموزش فرهنگ حقوق بشر ضروری است. الزام است این حقوق را به شهروندان خود بشناسانیم تا در اجتماع به‌گونه‌ای رفتار کنند که حقوق بشر رعایت شود. اجماع فزاینده‌ای وجود دارد که آموزش برای حقوق بشر و در چارچوب حقوق بشر یک امر اساسی است و می‌تواند به کاهش نقض حقوق بشر و ایجاد جوامعی آزاد، عدالت محور و صلح‌طلب کمک نماید. همچنین، آموزش حقوق بشر به‌طور فزاینده‌ای به‌مثابه راهبردی مؤثر برای جلوگیری از سوءاستفاده‌های حقوق بشری شناخته‌شده است. در تعریف مفهوم حقوق بشر می‌بایست گفت هیچ تعریف واحدی از این مفهوم ارائه نشده و این مفهوم بارها باز تعریف شده است؛ در تعریفی کلی، حقوق بشر حقوق بنیادین و انتقال ناپذیر و غیر قابل تبعیض است که برای حیات نوع بشر، اساسی دانسته می‌شود؛ یعنی مجموعه‌ای از ارزش‌ها، مفاهیم، اسناد و ساز وکارهایی که موضوعشان حمایت از مقام، منزلت و کرامت انسانی است.

علاوه‌بر آن، حقوق بشر، حقوقی است که مردم به خاطر هویت انسانی باید برخوردار باشند، نه به خاطر دین، نژاد و زبان و ملیت، آن دسته از حقوقی فرض میکنند که ذاتی انسان می‌باشند؛ درواقع حقوق بشر تأکید می‌کند که هر انسان واحد، بدون هیچ‌گونه تمایزی از حیث نژاد، رنگ، جنسیت، زبان، دین یا هر عقیده دیگر، اصلیت ملی یا اجتماعی، دارایی، ولادت یا هر وضعیت دیگر حق بهره‌مندی از حقوق بشر را دارا هستند که هر فرد به‌واسطه‌ی انسان بودن از آن بهره‌مند می‌شود و بدون آن، قادر نخواهد بود تا به‌عنوان انسان، زندگی با کرامتی داشته باشد؛ حقوق بشر بنیان آزادی، عدالت و صلح است. احترام به حقوق بشر و رعایت آن به افراد و در مجموع به جامعه، امکان می‌دهد تا به بالاترین سطح ممکن توسعه دست یابد. حقوق بین‌الملل بشر این حقوق انسانی را تضمین و افراد و گروه‌ها را در قبال هرگونه مداخله در آزادی‌های بنیادین و اساسی و کرامت انسانی حمایت می‌کند. مقررات حقوق بین‌الملل بشر در منابع حقوقی بیان شده‌اند اما می‌بایست توجه داشت که قانون، حقوق بشر را تأسیس و ایجاد نمی‌کند. برخورداری از آموزش و پرورش را در جهت ماده‌ی 26 اعلامیه‌ی جهانی حقوق بشر رشد شخصیت انسانی حقی همگانی می‌داند و برقراری آموزش و پرورش رایگان را جهت تحقق چنین تعلیمات ابتدایی خواستار است. قطعا هر دولتی باید مصمم به ایجاد تغییرات مشخص در نحوه آموزش و همچنین ایجاد حساسیت نسبت به رعایت حقوق بشر در درون ساختارها و مؤسسات دولتی باشد؛ اما باید خاطرنشان ساخت که فرد فرد افراد جامعه نیز در این راستا مسؤولیتی خطیر دارند.

شق ب بند 1 ماده‌ی 29 کنوانسیون 1989 سازمان ملل متحد در مورد حقوق کودک اشعار می‌دارد: کلیه دولت‌ها توافق می‌کنند که آموزش کودکان باید در جهت تفهیم حقوق بشر و آزادی‌های بنیادین و اصول مندرج در منشور سازمان ملل متحد به کودکان باشد. شناسایی حقوق بشر، تقویت نهادها و سازوکارهای بین‌المللی (نظارتی و تضمینی) و ایجاد نهادهای مردم سالار، همگی هنگامی به‌صورت واقعی مؤثرند که فرهنگ متناسب با آنها نیز ایجاد شود و توسعه یابد. تعلیم، نشر و اطلاع‌رسانی به کودکان نسل آلفا با هدف ایجاد یک فرهنگ عام حقوق بشر از طریق تسهیم دانش و مهارت‌ها و شکل دادن به نگرش‌های معطوف به: 1- تقویت احترام به حقوق بشر و آزادی‌های بنیادین؛ 2- توسعه‌ی کامل شخصیت انسانی و احساس احترام به آن؛ 3- ترویج تفاهم، تحمل، برابری جنسیتی، و دوستی میان همه‌ی ملت‌ها، اقوام بومی و گروه‌های نژادی، ملی، قومی، دینی و زبانی؛ 4- قادر ساختن همه‌ی افراد به مشارکت مؤثر در یک جامعه‌ی توسعه یافته؛ 5- تقویت و پیشبرد فعالیت‌های ملل متحد برای حفظ صلح. در طول این دهه، سازمان ملل متحد همه‌ی کشورهای عضو خود را به تولید اطلاعات در مورد حقوق بشر و قرار دادن تمامی امکانات، از طریق نظام آموزشی رسمی و آموزش مردمی و بزرگسالان ترغیب و از آنها پشتیبانی می‌کند.

تقویت احترام به حقوق بشر و آزادی‌های اساسی، رشد کامل شخصیت انسانی و حس کرامت آن، ارتقاء درک، تحمل، برابری جنسیتی و دوستی میان تمام ملل و مردم بومی و گروه‌های نژادی، ملی، قومی، مذهبی و زبانی، حفظ فرهنگ صلح و توانمندسازی تمام افراد برای مشارکت مؤثر در ایجاد اجتماعی آزاد و دموکراتیک توسط حاکمیت قانون در ایجاد فرهنگ جهانی حقوق بشر تأثیر بسزایی دارد. در فرهنگ اسلام و آموزه‌های قرآنی نیز به حقوق بشر، مبانی و مؤلفه‌های آن تأکید فراوانی شده است. در قرآن به‌عنوان خاستگاه اولیه‌ی آموزه‌ها و حقوق اسلامی، به تعداد بسیاری از موارد اعلامیه‌ی حقوق بشر اشاره‌شده است. انسان در نگاه قرآن از کرامت و شرافت ذاتی برخورداراست و پس از پروردگار جهان دارای بلندترین شأن و منزلت و موجودی صاحب کرامت است. باتوجه به اهمیت حقوق بشر از دیدگاه اسلام و اسناد بین‌المللی و لزوم تقویت هویت اسلامی و ایرانی از طریق تدوین برنامه‌های آموزشی روشن است که با آموزش مهارت‌های زندگی مسالمت‌امیز در اجتماع به کودکان، می‌توان امیدوار بود در آینده شاهد شهروندانی آگاه به مسئولیت‌های اجتماعی و مفاهیم حداقلی حقوق بشر در اجتماع باشیم؛ اما می‌بایست به این نکته توجه داشت که آموزش حقوق بشر، بیش از دانش و تجربه در مورد حقوق بشر، نیاز به تسهیل یادگیری دارد.

* مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان