چرا زلزله 8.7 ریشتری روسیه تلفات نداشت؟/ عوامل موفقیت در مهار فاجعه کامچاتکا

الهه جعفرزاده: زلزله‌ای با بزرگی 8.7 در تاریخ 30 ژوئیه 2025 در منطقه کامچاتکا رخ داد که برخلاف شدت بالای خود، تلفات جانی به همراه نداشت و خسارات آن به‌طرز قابل‌توجهی محدود بود. این رویداد توجه کارشناسان زلزله‌شناسی را به خود جلب کرده است.

در همین راستا، دکتر مهدی زارع، زمین‌شناس و استاد پژوهشکده زلزله‌شناسی، در گفت‌وگو با خبرآنلاین به تحلیل علل این پدیده می‌پردازد و با بررسی عوامل زمین‌شناختی و اقدامات انسانی، توضیح می‌دهد که چگونه ویژگی‌های گسل، انتشار امواج، و هشدارهای به‌موقع از بروز فاجعه جلوگیری کردند.

عوامل زمین‌شناختی و جهت‌گیری گسل

طبق گفته زارع، اگرچه زلزله کامچاتکا بسیار قدرتمند بود، اما تلفات جانی نداشت و میزان خسارات به‌طرز شگفت‌آوری محدود بود: «این اختلاف بین بزرگی زلزله و اثرات محدود آن به عواملی مانند جهت‌پذیری گسل و نحوه انتشار لغزش مرتبط است. نحوه انتشار گسیختگی گسل بر شدت لرزش در مکان‌های مختلف تأثیر می‌گذارد.

در زلزله 25 شهریور 1357 طبس با بزرگی 7.4، گسیختگی به سمت شهر و مناطق پرجمعیت گسترش یافت که باعث تقویت لرزش و خسارات بیشتر شد. در مقابل، در زلزله 8 مرداد 1404 کامچاتکا، گسیختگی گسل به سمت کف دریا هدایت شد و بلندترین امواج لرزه‌ای و سونامی به سمت بخش مرکزی اقیانوس آرام منتشر شدند.»

او ادامه می‌دهد که این زلزله به دلیل جهت‌گیری گسیختگی گسل، اثر محدودی بر مناطق پرجمعیت داشت. توزیع لغزش در امتداد گسل به سمت جنوب‌غرب و جزایر کوریل - در خلاف جهت ساحل کامچاتکا - بود. میزان لغزش و جابجایی گسل نیز نقش مهمی در شدت لرزش دارد و مقادیر لغزش بزرگ‌تر معمولاً با لرزش قوی‌تر زمین همراه است. قرار گرفتن مرکز زلزله در منطقه‌ای کم‌جمعیت، پتانسیل خسارات گسترده و تلفات جانی را کاهش داد.

 نقش هشدارهای سونامی و ویژگی‌های منطقه

زلزله کامچاتکا باعث صدور هشدارهای سونامی در سراسر اقیانوس آرام شد. زارع در این‌باره تأکید می‌کند: «صدور به‌موقع این هشدارها امکان تخلیه برخی مناطق را فراهم کرد و تلفات احتمالی ناشی از سونامی را به حداقل رساند. زلزله‌های با این بزرگی معمولاً در مناطق فرورانش و در امتداد گسل‌های مگاتراست کم‌ژرفا رخ می‌دهند، جایی که دو صفحه زمین‌ساختی همگرا با یکدیگر برخورد می‌کنند.»

او خاطرنشان می‌کند: «در بسیاری از زلزله‌های فرورانش، سونامی بزرگ‌ترین تهدید محسوب می‌شود، زیرا لغزش روی مگاتراست برآمدگی وسیعی در کف دریا ایجاد می‌کند که به سطح اقیانوس منتقل شده و امواجی را در همه جهات منتشر می‌سازد.»

این زلزله‌شناس در رابطه با پس‌لرزه‌های ناشی از این زلزله می‌گوید: «پس‌لرزه‌های متعددی در این زلزله ثبت شده و احتمال وقوع زلزله‌ای بزرگ‌تر در بخش مجاور گسل مگاتراست وجود دارد. بزرگ‌ترین پس‌لرزه تاکنون با بزرگی 6.9 حدود 45 دقیقه پس از زلزله اصلی رخ داد. منطقه پس‌لرزه‌ها در حال حاضر بیش از 600 کیلومتر در امتداد منطقه فرورانش به سمت ژاپن امتداد دارد. این منطقه مربوط به ناحیه گسلی است که دچار گسیختگی شده، اما در برخی موارد، لرزه‌خیزی ناشی از تحریک در خارج از این منطقه نیز رخ داده است. برخی پس‌لرزه‌ها ممکن است بزرگی بیش از 7 داشته باشند و احتمال اندکی برای وقوع زلزله‌ای بزرگ‌تر در بخش همسایه منطقه فرورانش وجود دارد.»

شدت لرزش و تأثیرات محلی

زلزله اصلی در ساعت 11:24 صبح به وقت محلی رخ داد، زمانی که روز بود و بسیاری از مردم در فضای باز حضور داشتند. در همین راستا زارع اشاره می‌کند: «شهر پتروپاولوفسک - کامچاتسکی با جمعیتی حدود 187,000 نفر، لرزشی با شدت VIII (شدید) را تجربه کرد. سایر شهرهای نزدیک‌تر که کوچک‌تر بودند، شدت لرزش VI تا VII را متحمل شدند.

در جنوب، شبه‌جزیره کامچاتکا به مجموعه‌ای از جزایر کوچک موازی با منطقه فرورانش به سمت ژاپن منتهی می‌شود. در شمال، منطقه فرورانش به‌طور ناگهانی به گودال آلاسکاآلئوسین می‌رسد که عمدتاً از جزایر غیرمسکونی تشکیل شده است. ساکنان پتروپاولوفسک - کامچاتسکی لرزش را «بسیار شدید و طولانی» توصیف کردند، اما هیچ‌یک از گزارش‌ها به خسارت جدی به ساختمان‌ها اشاره نکردند. با این حال، شدت لرزش VIII معمولاً باعث ریزش دودکش‌ها، ستون‌ها، و فروریختن جزئی برخی ساختمان‌ها می‌شود.»

او اضافه می‌کند: «حداکثر ارتفاع امواج سونامی در بخش‌هایی از خط ساحلی روسیه بین 3 تا 5 متر و در مناطقی از ژاپن، هاوایی، شیلی، و جزایر سلیمان بین 1 تا 3 متر گزارش شد. یک شناور DART در اعماق اقیانوس، در حدود 500 کیلومتری جنوب شرقی کانون زلزله، ارتفاع موج 0.9 متر را ثبت کرد.

سونامی‌ها در اقیانوس‌های باز بسیار سریع حرکت می‌کنند و ارتفاع کمی دارند، اما با نزدیک شدن به ساحل، سرعت آن‌ها کاهش یافته و ارتفاعشان افزایش می‌یابد. این افزایش ارتفاع به ژرفاسنجی خاص فراساحل و شکل خط ساحلی بستگی دارد و تأثیر موج سونامی بر ساحل به توپوگرافی روی زمین وابسته است.»

47232