چگونه می‌توان از فضای مجازی برای افزایش همبستگی خانواده‌ها کمک گرفت؟

به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم؛ فضای مجازی و شبکه‌های گسترده اجتماعی این روزها افراد را به شدت تحت تاثیر قرار داده و جامعه را به سوی فردگرایی سوق داده است, این در حالی است که همین ابزار و رسانه توانست در چند سال اخیر دورهمی‌ها و هم‌بستگی‌هایی را در میان خانواده رقم بزند که در دنیای متمدن امروزی گم شده بود.

این روزها یک گشت‌و‌گذار کوچک در میان مطالب اجتماعی خیلی سریع و راحت این مطلب را در ذهن مخاطب القا می‌کند که دنیای مجازی باعث شده است تا مردم توجه به خانواده و فرهنگ گذشته و آیین های سنتی خود را از دست داده‌اند.

درست است که چندی است همه از ناامیدی و تاثیرات منفی دنیای مجازی بر فضای کوچک خانواده هسته‌گرا سخن می‌گویند؛ اما شاید با نیم‌نگاهی به معضلات و نابه‌سامانی‌های اجتماعی بتوانیم به این نکته برسیم که در روزگار متمدن امروزی که نهاد بزرگ خانواده سنتی را تبدیل به جمع‌های دو نفره و حتی یک نفره مبدل ساخته است, حضور در فضای مجازی می‌تواند به شکلی آن‌ها را کمی به هم نزدیک‌تر کند تا آنچه را در سال‌های گذشته میان خانه‌های زیبای مادربزرگ‌هایمان جا گذاشته ایم، این بار در دنیای دیگری پیدا کنیم.

حال باید دقت داشته باشیم؛ رسانه‌ای که به اذعان اکثر جامعه‌شناسان معضل اصلی آسیب‌های اجتماعی است چگونه این روزها توانسته است راه نجاتی برای بازگشت به خانواده از دست رفته ایرانی باشد و این حلقه مفقوده چگونه دوباره خود را در فضای امروزی پیدا کرده است؟

زندگی آرمانی, از تصویر تا واقعیت

فضای مجازی ویژگی‌های منحصر‌به‌فردی در خود دارد که باعث شده است در کنار تک تک خانواده‌های ایرانی حضور داشته باشد. حضوری که سایه‌اش در خانه طوری فضا را تاریک ساخته بود که در بسیاری از موارد اعضای خانواده در عین اینکه در کنار همدیگر نشسته بودند اما هرکدام در مکانی دیگر به سر می‌بردند. رسانه در بسیاری مواقع دنیای غیرواقعی را برای جوانان امروزی ما به تصویر می‌کشد که شاید نرسیدن به آن صدمات جبران‌ناپذیری را برای آن‌ها و حتی برای تشکیل بنیان خانواده‌ها به دنبال خواهد داشت.

دنیایی که با بزرگ‌نمایی از زیبایی‌های ظاهری و به تصویر نکشیدن سختی‌هایی که لازمه هر زندگی روزمره بوده است و این روزها به سبب وضعیت بد اقتصادی خود را بیشتر نمایان کرده, کار را برای جوانانی که تازه پا به عرصه اجتماع گذاشته‌اند، بسیار سخت کرده است.

تماشای مراسم‌های رنگارنگ، به تصویر کشیدن زندگی‌هایی که هیچ گونه حسرت، گذشت و نقطه خالی در آن نیست، آغاز زندگی مشترک را برای جوانانی که در شرایط امروز حتی برای تهیه یک مهمانی حداقلی باید در نهایت گذشت و ایثار باشند, بسیار سخت و دشوار می‌کند و چه بسا در بسیاری موارد کار را به جدایی می‌کشاند.

خانواده، مفهوم پررنگی که رنگ عوض می‌کند

خانواده همیشه در دل جامعه ایرانی مفهوم پر رنگی بوده است که بسیاری از جوامع غربی حسرت آن را داشته‌اند و بسیار برای رسیدن به آن حد از آرمان بودن خانواده در اجتماع تلاش کرده‌اند. خانواده در سنت ایرانی یکی از مولفه‌های مهم در آیین‌ها و مراسم‌های سنتی بوده است. با نگاهی گذرا به فرهنگ گذشته‌مان به راحتی می‌توان به این نتیجه رسید که اکثر مراسم‌ها و سنت‌های قدیم بر پایه خانواده بنیان گذاشته شده بود.

مراسم‌هایی هم چون عید نوروز، جشن اردیبهشتگان، جشن خردادگان، جشن چهارشنبه‌سوری، دورهمی شب یلدا و..., همه و همه با حضور و دورهم جمع شدن خانواده‌ها بود که معنا پیدا می‌کرد. اصل و مفهوم جشن عید نوروز دورهم جمع شدن خانواده‌ها در پای سفره هفت سین بود. مراسم عیدی دادن، دید و بازدید، لحظه تحویل سال و..., هیچ کدام بدون توجه به نهاد خانواده معنی نداشت. در جشن خردادگان نیز همچنین این خانواده گسترده ایرانی بود که دور هم جمع می‌شدند و با خواندن نیایش و دعا، به شادی و پایکوبی می‌پرداختند.

حرکت از خانواده گسترده به سوی خانواده هسته‌ای

مفهوم خانواده در جامعه سنتی ایران صرفا تشکیل شده از پدر، مادر و فرزندان نبوده بلکه خانواده به یک جمعیت بزرگ‌تری گفته می‌شد که حضور پدربزرگ و مادربزرگ در صدر آن‌ها، بسیار باارزش بوده است. خانه‌های سنتی قدیم که خواهر و برادرهای زیادی را به همراه همسران و فرزندانشان در کنار پدر و مادر در یک جا دورهم جمع می‌کرد, باعث می‌شد علاوه بر خانواده‌های کوچک و هسته‌گرا, خانواده بزرگ و گسترده را نیز داشته باشیم که یکی از مهم‌ترین پایه‌های وجود آن خانه‌های بزرگ بوده است.

اما امروزه با تغییر فرهنگ معماری در ایران و جایگزین شدن معماری مدرن به جای معماری سنتی و پیشرفت فرهنگ آپارتمان‌نشینی و کوچک شدن خانه‌ها به سختی می‌توان حتی خانواده‌های پنج شش نفره را هم پیدا کرد و در بسیاری از موارد متاسفانه حتی جمع کوچک خانواده هسته‌ای نیز کمتر در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند.

از سوی دیگر تغییر ذائقه و سلیقه‌های فرهنگی مردم ایران و پیشرفت تجمل‌گرایی در میان خانواده‌ها باعث شده است که برپایی بسیاری از این مراسم‌های سنتی بار سنگین مالی را بر دوش خانواده‌های کوچک بی‌اندازد؛ و حتی یک دورهمی ساده خانوادگی که سال‌ها پیش برنامه هر شب و هر هفته جمع‌ها بوده، این روزها بسیار سخت و دشوار شده است و البته ناگفته نماند که دنیای رسانه و شبکه‌های اجتماعی در این تغییر ذائقه خانواده اصیل ایرانی بی‌تاثیر نبوده است.

بازگشت از فردگرایی به خانواده گسترده، هدیه فضای مجازی به ایرانیان

تغییرات مختلف اجتماعی و فرهنگی در دنیای معاصر این روزها، نهاد خانواده ایرانی را با چالش‌های بزرگی مواجه کرده است. چالش‌هایی که خانواده گسترده را به خانواده هسته‌ای تبدیل کرد و البته این تغییرات چون در طول زمان بلند مدتی انجام شد, روند طبیعی را طی کرده و احساس بحران‌زدگی را در اجتماع ایجاد نکرد اما از سوی دیگر تبلیغات و اثرات رسانه و فضای مجازی در بین خانواده‌ها باعث شد که همبستگی بین افراد خانواده بسیار کاهش یافته و افراد بیشتر به سمت فردگرایی روی بیاورند اما این را هم نباید از یاد برد که برای ترمیم خانواده از دست رفته و بازگشت به خانواده گسترده ایرانی، این رسانه بود که توانست بزرگ‌ترین نقش را ایفا کند.

تجربه‌ی جدیدی که خانواده ایرانی در دهه اخیر شاهد آن بود و در دنیای پساکرونا بسیار رو به افزایش رفت، بازگشت به خانواده گسترده در دنیای مجازی بوده است. آری, رسانه‌ای که به واسطه فرهنگ‌سازی غربی به کمک شرایط اقتصادی و فرهنگی آمده بود تا ما را از خانواده گسترده‌مان دور کند این روزها نقش مهمی را در دورهمی‌های مجازی و توجه ویژه به خانواده ایفا می‌کند.

دورهمی‌هایی که حتی در دنیایی با معماری مدرن و در آپارتمان های کوچک و بدون فشار اقتصادی بر روی خانواده‌ها برگزار می‌شود و بار دیگر جمع خانواده گسترده را دور هم می‌آورد و بعد از گذر از زمانی که افراد به واسطه افزایش فردگرایی روزها و هفته‌ها از حال خویش خبر نداشتند. این روزها در دنیای مجازی از لحظه لحظه حال و روز خویش، سفرها، قرارهای کاری و حتی احساسات درونی همدیگر خبردار می‌شوند و این روابط باعث شده است که افراد بسیار بسیار بیشتر از قبل احساس نزدیکی به هم را تجربه کنند.

مثلا در نوروز سال 1399 که همه تصور می‌کردند به دلیل شیوع کرونا، حتی دیگر جمع کوچک خانواده هم نمی‌توانند در کنار هم باشند و در بسیاری موارد از هم فاصله مکانی زیادی داشتند، فضای مجازی نه‌تنها نجات بخش آن‌ها شد و اجازه نداد تا خانواده‌ی هسته‌ای از بین برود بلکه جمع بزرگ خانواده گسترده را نیز دوباره دور هم جمع کرد و در بسیاری موارد شاهد بودیم که افرادی که چندین سال بود عید نوروز نتوانسته بودند در کنار هم باشند، در آن سال از لحظه لحظه حال خویش خبردار شدند و عید نوروز را با فضای مجازی در کنار هم به سر بردند.

تماس‌های تصویری گروهی گسترده در عید نوروز، شب یلدا، ایام روز مادر و روز پدر موجب شد که حتی اقوام درجه 2 و 3 که سال های پیش می‌آمد، در بسیاری از مناسبت های همدیگر را نبینند و از حال خویش بی خبر باشند, در این روزها و شب‌ها در کنار یکدیگر جمع شدند و لحظات زیبایی را به یادگار گذاشتند.

مهندسی معکوس, از موشک تا خانواده

رسانه و فضای مجازی که این روزها عضوی از خانواده هر ایرانی شده است, با تلاش‌های فراوان دشمنان به داخل خانواده ایرانی راه پیدا کرده بود تا با از بین بردن بنیان آن راه را برای مبارزین جنگ نرم هموار سازند, غافل از آنکه این همیشه هنر ایرانیان بوده و هست که در بدترین شرایط و در مقابل سخت‌ترین مشکلات، بهترین استفاده ممکن را می‌کنند. از آن روزی که در جنگ سخت با دشمن با مهندسی معکوس توانستند موشک بسازند تا به امروز که فضای مجازی که به گفته بسیاری از متفکران آمده بود تا همین خانواده کوچک را هم از ایرانی‌ها بگیرد, ابزاری برای بازگشت به خانواده گسترده ایرانی شد و هم‌بستگی بین خانواده‌های ایرانی را بسیار بسیار رو به افزایش برد.

زهرا خطیب‌زاده؛ فعال حوزه رسانه