کودکان نسل آلفا را با کتاب مأنوس کنیم

ابزار دیجیتال، مطالعه و کتاب‌خوانی در کودکان را دچار آسیب کرده و فضای مجازی و ابزارهای دیجیتال تا حدود بسیاری جای کتاب‌خوانی را در کودکان گرفته است.

خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ و ادب: به عقیده بسیاری از کارشناسان یکی از مهم‌ترین اقشاری که در مواجه با محیط دیجیتال در معرض خطرات و تهدیدات مختلف قرار دارند، کودکان هستند. امروزه اهمیت و تأثیر رسانه‌ها و سرگرمی‌های مجازی در شکل‌دهی افکار و رفتارکودکان تأثیری عمیق است که می‌تواند جوامع را تحت تأثیرات مثبت و منفی خود قرار دهد.

محمدمهدی سیدناصری، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان یادداشتی را با عنوان «باید کودکان نسل آلفا را با کتاب مأنوس کرد» نوشته که برای انتشار در اختیار خبرگزاری مهر قرار گرفته است.

مشروح متن این یادداشت در ادامه می‌آید؛

به عقیده بسیاری از کارشناسان یکی از مهم‌ترین اقشاری که در مواجه با محیط دیجیتال در معرض خطرات و تهدیدات مختلف قرار دارند، کودکان هستند. امروزه اهمیت و تأثیر رسانه‌ها و سرگرمی‌های مجازی در شکل‌دهی افکار و رفتارکودکان تأثیری عمیق است که می‌تواند جوامع را تحت تأثیرات مثبت و منفی خود قرار دهد. هم‌اکنون دسترسی آزاد و آسان کودکان به دنیای اینترنت چنان افزایش یافته که ساختارهای اجتماعی جدیدی حول این فضا در حال شکل‌گیری است که باعث افزایش سرعت تغییرات و به هم خوردن نظم سنتی در آموزش و پرورش کودکان شده است.

البته در کنار همه این پیشرفت‌ها، همه‌گیری کرونا و قرنطینه عمومی، نیز به روند تحولات دیجیتال شتاب بخشید و کودکان، بیش از پیش غرق در محیط دیجیتال شده و رد پای تکنولوژی در زندگی آنها پررنگ‌تر و جدی‌تر شد. حقیقت این است که هم‌اکنون بشر شاهد تولد نسلی دیگر از نسل زد یا نسل آلفا است.

نسل آلفا جدیدترین نسلی است که پس از سال 2010 در دنیایی کاملاً دیجیتالی به دنیا آمد. از آنجا که محیط آنها هیچ شباهتی به محیط نسل‌های گذشته ندارد، تربیت آنها برای والدینشان که در جهانی نسبتاً پنهان به دنیا آمده‌اند با چالش‌های جالبی روبه‌رو می‌شود. از آنجا که تولد نسل آلفا همچنان در حال انجام است، دامنه سنی آنها از صفر تا 10 سالگی است. بسیاری هنوز نوزاد هستند و بزرگ‌ترین آنها کلاس پنجم است.

در واقع کودکان را که به‌موجب سن کم و استفاده زیاد از اینترنت «بومیان دیجیتال» نامیده‌اند، اینترنت را به‌عنوان ابزاری برای یادگیری، برقراری ارتباط، به اشتراک‌گذاری اطلاعات و مشارکت در زندگی اجتماعی به کار می‌برند و استفاده از اینترنت و فضاهای آنلاین، زندگی آنها را تحت تأثیرات بسیار قرار داده و در کنار فضایی که برای خودباوری و پیشرفت آنها ایجاد کرده است، چالش‌های زیادی در حوزه‌های مختلف نیز ایجاد می‌کند. با توجه به اینکه اهمیت و تأثیر منفی رسانه‌ها و سرگرمی‌های دیجیتال و دنیای مجازی در کودکان بر کسی پوشیده نیست، موضوعِ جدیِ حمایت از حقوق کودکان در برابر این فناوری شگفت و پرقدرت یکی از مباحث علمی و اجتماعی مهم این روزهاست.

یکی از راهکارهای مهم و بسیار مؤثر بالا بردن سواد دیجیتال و حقوقی کودکان از طریق کتاب‌خوان کردن آنها است، زیرا ما با نسلی از کودکان روبرو هستیم که از ویژگی‌هایی همچون برخوردارند؛ 1- تحصیل کرده ترین نسل تاریخ خواهند بود، 2- اهل فن و دوستدار تکنولوژی هستند، 3- هوش مصنوعی واقعیتِ آنهاست، 4- یادگیری آنها بسیار شخصی است، 5- شبکه‌های اجتماعی شیوه رایج تعامل آنها خواهد بود، 6- آنها اقتصاد شراکتی را دوست ندارند،7- آنها در چارچوب قوانین بازی نمی‌کنند.

از مهم‌ترین تأثیرات فرهنگ کتاب‌خوانی بر فرهنگ جامعه باید گفت که، در یک جامعه که افراد آن اهل مطالعه هستند، مردم و مسئولان به تفاوت اندیشه اعتقاد دارند، به ساختار، رویه، قانون، آئین‌نامه اعتقاد دارند. حقوق شهروندی را رعایت می‌کنند. در همین راستا صاحبان اندیشه معتقدند ملت‌هایی که فرهنگ مطالعه و کتاب‌خوانی در بین آنان رواج بیشتری داشته توانسته‌اند فرهنگی به‌مراتب ماندگارتر و پویاتر از خود بر جای بگذارند و میراث فرهنگی و هویتی، دستاوردهای عالمان و فرهیختگان خود را به نسل‌های بعد انتقال دهند.

در این مسیر برنامه‌ریزی صحیح فرهنگی علاوه بر حفظ هویت ملی و قومی عاملی است که منجر به خودشناسی و ایستادگی در مقابل هجوم فرهنگ‌های دیگر می‌شود و به حفظ فرهنگ خودی می‌انجامد. کتاب و کتاب‌خوانی یکی از مؤلفه‌های مهم فرهنگی هر جامعه است و لزوم توجه به آن بر هیچ‌کس پوشیده نیست. در کنار اهمیت مطالعه در جامعه، موضوع انس کودکان نسل آلفا با کتاب نیز بسیار قابل توجه و مهم است. از آن جایی که کتاب دریچه ورود به دنیای حیرت‌انگیز علم و دانش است و یکی از مهم‌ترین روش‌های افزایش توانمندی‌های کودک به شمار می‌رود، همگان باید توجه ویژه‌ای نسبت به فرهنگ‌سازی و نهادینه شدن عادت مطالعه در کودکان داشته باشند. به‌خصوص که در دوره پس از کرونا و خلق فناوری بلاکچین و ظهور و گسترش روز افزون پدیده‌های جدید تکنولوژیک در زندگی‌های مان و وابستگی کودکان به عنوان آسیب پذیرترین قشر جامعه به ابزار دیجیتال، مطالعه و کتاب‌خوانی در کودکان دچار آسیب شده و فضای مجازی و ابزارهای دیجیتال تا حدود بسیاری جای کتاب‌خوانی را در کودکان گرفته است.

کودکی که کتاب می‌خواند تمرینی برای کسب مهارت‌های مختلف اجتماعی را تجربه می‌کند. او با شنیدن قصه‌ها تعامل، گفت‌وگو، خوب گوش دادن، احترام به دیگران و افزایش گنجینه واژگانی را تمرین می‌کند. در کنار آن، مطالعه در آمادگی برای بهتر خواندن و نوشتن، تقویت تخیل و نیروی ابتکار، پرورش خلاقیت و کنجکاوی، افزایش تمرکز، یادگیری روش‌های حل مسأله و آمادگی کودک برای ورود به مدرسه بسیار تأثیرگذار است. همچنین کتاب‌خوانیِ مشارکتی نیز تمرینی برای تقویت ارتباط کودک با والدین است. به گونه‌ای که بدون تکیه بر قصه، کودک را در شخصیت‌پردازی، توصیف و پایان‌بندی داستان سهیم کنیم تا خودش با تخیل و هم‌ذات‌پنداری قصه‌ها را بسازد. نکته مهم این است که وقتی پدر و مادری خود اهل مطالعه باشند و کودک آنها را علاقه‌مند و پیگیر کتاب ببیند، قطعاً با الگوبرداری به کتاب خواندن علاقه‌مند می‌شود. در واقع تقلید مقطع مهمی از مراحل رشد کودک بوده و در این راستا والدین باید الگوهای مناسب رفتاری برای کودک خود باشند. یک نکته بسیار قابل توجه این است که انتخاب‌های نسل آلفا به شدت تحت تأثیر انتخاب‌های والدین آن‌هاست. ما بارها به چشم دیده‌ایم که والدین بهترین انتخاب‌ها را برای فرزندانشان دارند.

پس صِرف گفتن به کودک، او کتاب‌خوان نخواهد شد و باید بعد از الگودهی مناسب، با برنامه‌ریزی و ایجاد بستر درست مثل گنجاندن ساعت کتاب‌خوانی روزانه و تهیه‌ی کتاب‌های مورد علاقه و مناسب کودک، عادت کتاب‌خوانی را در او ایجاد کرد. با توجه به این‌که نمی‌توان فناوری و تکنولوژی را نادیده گرفت و از زندگی حذف کرد، باید با بکارگیری روش‌های خلاقانه و تازه در بستر خانواده و جامعه، آن را کنترل کرد و با نظارت و مدیریت ارتباط کودکان با ابزار دیجیتال و ایجاد جایگزین‌های جذاب و مناسب، این وابستگی را به حداقل رساند و جایگاه کتاب و کتابخوانی را در زندگی کودکان بالا برد.

استفاده از ظرفیت‌های فناوری دیجیتال در سطح اجتماع و نهادهای آموزشی و فرهنگی در ترویج عادت کتابخوانی در جامعه گام دیگری در ایجاد تعامل بین کتاب و سرگرمی‌های دیجیتال است. استفاده از ابزار دیجیتال برای معرفی کتاب به کودکان، تولید نسخه‌های الکترونیک کتاب و کتاب‌های صوتی مناسب و استاندارد می‌تواند سبب شود تا کودکان از ابزار دیجیتالی که در اختیار دارند بهینه‌تر استفاده کنند و زمانی را که در فضای مجازی سپری می‌کنند، به مطالعه و کسب دانش بپردازند. کودکان مهم‌ترین دارایی هر خانواده محسوب می‌شوند و والدین از بدو تولد تلاش می‌کنند فضایی سالم برای رشد و پرورش آنان فراهم کنند. والدین به فرزندان خود کمک می‌کنند رشد کنند، ببالند و تا رسیدن به آینده‌ای روشن همراه آنان هستند. باید گفت خانواده رکن بنیادین پرورش جسمی، روحی و اجتماعی کودک است و تربیت فرزندان از دشوارترین، حساس‌ترین و پرثمرترین وظایف بشری به ویژه والدین است که نتیجه نهایی آن، هم به خانواده و هم به جامعه بازمی‌گردد.