گسل کنر بیدار شد: بیش از 800 کشته و هشدار زلزله بزرگ / توضیحات مهدی زارع

به گزارش خبرآنلاین، زلزله‌ای قدرتمند با بزرگای 6.0 ریشتر، شامگاه یکشنبه 9 شهریور 1404، ساعت 23:47 به وقت محلی، منطقه هندوکش در شرق افغانستان را لرزاند. کانون این زمین‌لرزه در 52 کیلومتری شمال شرقی جلال‌آباد، نزدیک مرز پاکستان و در عمق حدود 10 کیلومتری زمین واقع بود. این رویداد لرزه‌ای که در استان‌های کنر، ننگرهار، لغمان و نورستان احساس شد، منجر به ویرانی گسترده روستاها و ساختمان‌ها شده است.

تا ظهر دوشنبه مقامات طالبان گزارش داده‌اند که دست‌کم 812 نفر جان باخته‌اند و بیش از 2800 نفر مجروح شده‌اند. استان کنر بیشترین آسیب را دیده، با 800 کشته و 2500 مجروح، در حالی که در ننگرهار 12 کشته و 255 مجروح، در لغمان 58 مجروح و در نورستان 4 مجروح گزارش شده است.

خسارات مادی شامل نابودی کامل چندین روستا مانند مزار دره در نرگل، دهکده‌های سوکی، واتپور، منوگی و چاپه دره است؛ خانه‌های خشتی و چوبی فرو ریخته، جاده‌ها به دلیل زمین‌لغزش مسدود شده و دسترسی به مناطق دورافتاده کوهستانی دشوار است. عملیات نجات با هلیکوپترهای نظامی ادامه دارد، اما کمبود منابع و بحران انسانی موجود در افغانستان، که بیش از نیمی از جمعیت آن نیازمند کمک هستند، چالش‌های جدی ایجاد کرده است. سازمان ملل و مقامات محلی هشدار داده‌اند که با ادامه جستجوها، شمار قربانیان ممکن است افزایش یابد. این زلزله، یکی از مرگبارترین رویدادهای لرزه‌ای اخیر در منطقه هندوکش است که به دلیل برخورد صفحات تکتونیکی هند و اوراسیا، همواره لرزه‌خیز بوده.

دکتر مهدی زارع، استاد پژوهشگاه زلزله‌شناسی، درباره جزییات این حادثه با خبرآنلاین گفت‌وگو کرده است، مشروح این گفت‌وگو را در ادامه بخوانید:

 درباره جزییات زلزله اخیر در منطقه هندوکش افغانستان چه اطلاعاتی دارید؟

زمین‌لرزه‌ای با بزرگای گشتاوری 6 و ژرفای حدود 10 کیلومتر در تاریخ 9 شهریور 1404، برابر با 31 اوت 2025، ساعت 23:47 به وقت محلی در 52 کیلومتری شمال شرقی جلال‌آباد، در منطقه هندوکش افغانستان رخ داد. تا صبح دوشنبه گزارش شده که چندین ساختمان آسیب دیده‌اند و مقامات محلی از کشته شدن بیش از 800 نفر خبر داده‌اند.

این زلزله در چه منطقه‌ای رخ داده و شهرهای نزدیک به کانون آن کدام‌اند؟

کانون زلزله در نزدیکی اسدآباد، مرکز ولایت کنر با جمعیتی حدود 50 هزار نفر، قرار دارد که تقریباً 25 کیلومتری غرب کانون زلزله است. همچنین جلال‌آباد، پنجمین شهر بزرگ افغانستان با جمعیتی حدود 281 هزار نفر، به عنوان مرکز استان ننگرهار در شرق کشور، در فاصله حدود 130 کیلومتری از کابل واقع شده و در محل تلاقی رودخانه‌های کابل و کنر، در فلاتی در جنوب کوه‌های هندوکش قرار دارد. این شهر از طریق جاده کابل - جلال‌آباد به غرب و از طریق گذرگاه خیبر و تورخم، در 65 کیلومتری جنوب شرقش، به پیشاور در خیبر پختونخوا، پاکستان متصل می‌شود. جلال‌آباد به دلیل نزدیکی به گذرگاه مرزی تورخم، یک مرکز مهم برای فعالیت‌های اجتماعی و تجاری است و میزبان دانشگاه ننگرهار، دومین موسسه آموزشی بزرگ افغانستان، نیز هست.

درباره فعالیت‌های لرزه‌ای پس از این زلزله چه اطلاعاتی دارید؟

طی 12 ساعت اول پس از شوک اصلی در 9 شهریور 1404، 7 زمین‌لرزه با بزرگای بیش از 4 ثبت شده که بیشتر آن‌ها توسط مردم احساس شده‌اند. منطقه هندوکش به دلیل قرار گرفتن در مرز برخورد ورقه قاره‌ای هند با ورقه قاره‌ای اوراسیا و خم شدن لبه ورقه هند به زیر ورقه اوراسیا، بسیار لرزه‌خیز است. در این منطقه، زمین‌لرزه‌های کم‌ژرفا، مانند زلزله اخیر، و همچنین زمین‌لرزه‌های با ژرفای متوسط بین 70 تا 300 کیلومتر با سازوکار فشاری در محل فرورفتگی لیتوسفر رخ می‌دهند. این منطقه یک "پهنه زلزله" منحصربه‌فرد را نشان می‌دهد که شامل زمین‌لرزه‌های ژرف، نرخ تغییر شکل بالا و پدیده‌ای به نام "شکست ورقه" است، جایی که پوسته فرورونده از پوسته مادر جدا می‌شود.

 سازوکار گسل‌ها در این منطقه به چه صورت است؟

دکتر زارع: سازوکارهای گسل در هندوکش شامل گسل‌های راندگی و امتدادلغز است. گسل‌های راندگی کم‌عمق اغلب به سمت شمال شرقی جهت‌گیری شده‌اند. لرزه‌خیزی کم‌ژرفا در هیمالیا با برخورد مستقیم ورقه‌های هند و اوراسیا مرتبط است، در حالی که لرزه‌خیزی ژرف‌تر در هندوکش نشان‌دهنده تغییر شکل در مرز فرورفتگی لیتوسفر هند به زیر اوراسیا است.

 گسل کنر چه نقشی در این زلزله‌ها دارد؟

گسل کنر بخشی از مرز راندگی اصلی قره‌قروم (KMT) است که اثر سطحی برخورد زمین‌ساختی ورقه هند با اوراسیا را در ناحیه مرزی افغانستان و پاکستان مشخص می‌کند. این برخورد حدود 50 تا 60 میلیون سال پیش آغاز شده است. گسل کنر در امتداد بخش شمالی سامانه گسله چمن به‌صورت یک گسل فشاری - امتدادلغز فعال عمل می‌کند. حرکت ورقه هند به سمت شمال، که به‌صورت مورب انجام می‌شود، تنش جانبی عظیمی ایجاد می‌کند. سامانه گسله چمن و گسل کنر با امکان جابه‌جایی بلوک‌های پوسته‌ای و لغزش افقی در کنار یکدیگر، این تنش را مدیریت می‌کنند. گسل کنر در امتداد دره کنر با راستای شمال‌غرب - جنوب‌شرق قرار دارد و از نظر لرزه‌خیزی بسیار فعال است، به‌طوری که مسئول زلزله‌های مهم متعددی در شرق افغانستان و شمال غربی پاکستان بوده است.

از سوابق زلزله‌های تاریخی در این منطقه چه اطلاعاتی دارید؟

زلزله کابل - کنر در سال 1505 با بزرگای تخمینی 7.3، ویرانی‌های گسترده‌ای در مناطق کابل و کنر ایجاد کرد و با زمین‌لغزش و مسدود شدن رودخانه‌ها همراه بود.

همچنین زلزله جلال‌آباد در سال 1842 با بزرگای تخمینی 7.0 تا 7.5، بخش‌های بزرگی از ارگ تاریخی و دیوارهای شهر را ویران کرد و تأثیر منفی بر روحیه پادگان بریتانیایی - هندی مستقر در شهر داشت.

زلزله هندوکش 10 ژوئن 1956 (معروف به زلزله گذرگاه سالنگ) با بزرگای 7.4 و ژرفای حدود 30 کیلومتر، خسارات قابل توجهی در جلال‌آباد و روستاهای اطراف ایجاد کرد.

زلزله 1 فوریه 1991 با بزرگای 6.4 و ژرفای حدود 128 کیلومتر، بیش از 800 کشته در افغانستان و پاکستان بر جای گذاشت و به دلیل فرو ریختن خانه‌های خشتی، خسارات زیادی در روستاهای اطراف جلال‌آباد به بار آورد.

زلزله‌های 3 مارس و 25 مارس 2002 با بزرگای 7.4 و 6.1، هر دو ژرف، باعث وحشت و خسارات گسترده در جلال‌آباد و ننگرهار شدند و بیش از 1000 نفر کشته شدند.

زلزله 26 اکتبر 2015 با بزرگای 7.5 و ژرفای 212 کیلومتر، بیش از 130 کشته و صدها زخمی در جلال‌آباد، ننگرهار و کنر به جا گذاشت و زمین‌لغزش‌های زیادی در مناطق کوهستانی کنر ایجاد کرد.

زلزله 21 مارس 2023 با بزرگای 6.5 و ژرفای 156 کیلومتر در کنر، 13 کشته و بیش از 100 خانه آسیب‌دیده به جا گذاشت.

 با توجه به این تاریخچه، ارزیابی شما از توان لرزه‌زایی این منطقه چیست؟

توان لرزه‌زایی گسل کنر و مرز راندگی قره‌قروم در گذشته نشان داده شده که قادر به ایجاد زمین‌لرزه‌هایی با بزرگای حدود 7.5 است. با توجه به زلزله دیشب، به نظر می‌رسد امکان تکرار زمین‌لرزه‌ای مشابه زلزله تاریخی سال 1505 در بخشی از گسل کنر وجود دارد. این منطقه همچنان آسیب‌پذیر است و نیاز به آمادگی و اقدامات پیشگیرانه برای کاهش خسارات دارد.

4747