1401 برای صداوسیما و نمایش خانگی چگونه گذشت؟
گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری دانشجو - حنانه فقیه منزه؛ شبکه نمایش خانگی در ابتدا برای مقابله با گسترش شبکه‌های ماهواره‌ای و تنگ کردن شبکه‌های قاچاق انتشار یافت. شروع فعالیت این شبکه همزمان با پخش سریال‌های پر مخاطبی، چون مختارنامه و پایتخت 1 از صداوسیما بود. در اوج دوران سریال‌سازی در صداوسیما کسی گمان نمی‌کرد شبکه نمایش خانگی بتواند همانند رسانه ملی سریال‌هایش جز اصلی‌ترین مصرف فرهنگی مردم باشد. گرچه سریال‌های قلب‌یخی، قهوه تلخ و شاهگوش از استقبال خوبی برخوردار بودند، اما به نظر نمی‌رسید محبوب‌تر از سریال‌های صداوسیما باشند.
در حال حاضر صداوسیما و شبکه نمایش خانگی سهم برابری از پر کردن اوقات فراغت مخاطب دارند و محتوا‌هایی که ارائه می‌دهند به یک اندازه مورد توجه قرار می‌گیرند. نمایش خانگی در چند سال اخیر پابه‌پای صداوسیما تولید محتوا کرده و توانسته خوراک فرهنگی مخاطب را تامین کند.
گرچه آمار دقیقی از میزان مخاطب سریال‌های شبکه نمایش خانگی وجود ندارد و پلتفرم‌های پخش کننده جز رکورد بازدید موارد دیگر را به درستی اعلام نمی‌کنند، اما با نگاهی کوتاه و رصد شبکه‌های اجتماعی و بررسی بازخورد‌ها، می‌توان به این نکته پی برد که در حال حاضر اقبال عمومی نسبت به سریال‌های شبکه نمایش خانگی اگر بیشتر نباشد تقریبا برابر است. علل گوناگونی در ایجاد این شرایط نقش داشتند که خارج از رویه این نوشته است. در این گزارش نگاه کوتاهی داشتیم به سریال‌هایی که در سال 1401 توسط صداوسیما و شبکه نمایش خانگی پخش شدند.
سال 1401 با پخش سریال «زیرخاکی3» از شبکه یک سیما شروع شد. این سریال 69.2 درصد مخاطب را با خود همراه کرده بود و نوید سالی پربیننده به صداوسیما می‌داد.
ماه رمضان همیشه ایام پر مخاطبی برای صداوسیما بوده و رسانه‌ملی این فرصت را داشته است که بیننده‌های خود را افزایش دهد. در همین ایام سریال‌های «خوشنام» از شبکه یک، «از سرنوشت 4» از شبکه دو و «نجلا 2» از شبکه سه پخش شدند. آمار‌هایی که از درصد مخاطب آن‌ها منتشر شد آمار ناامید کننده‌ای برای صداوسیما در ایام پر رونقش بود. سریال «نجلا 2» فقط حدود 27 درصد بیننده را به دست آورده بود. «خوشنام» با 26 درصد مخاطب و «از سرنوشت 4» نیز با 21 درصد بیننده در جایگاه دوم و سوم بودند.
در ادامه شبکه دو سریال‌های «خداداد»، «وضعیت زرد 2»، «خانه پرتغالی»، «آقای قاضی» و شبکه پنج سریال «داستان یک شهر» را در کنداکتور پخش خود قرار دادند. نظرسنجی‌های مرکز تحقیقات صداوسیما نشان می‌دهد این سریال‌ها نیز از استقبال خوبی برخوردار نبودند؛ به عنوان مثال «وضعیت زرد 2» 18 درصد مخاطب و «داستان یک شهر» تنها 10 درصد مخاطب داشتند.
شبکه سه نیز با پخش سریال‌های «حکم رشد» و «تازه وارد» موفق به جذب مخاطب چندانی نشد. «تازه وارد» هم در نیمه اول تیر ماه، تنها 10.4 درصد مخاطب داشت. در همین بازه زمانی سریال‌هایی، چون «یاغی»، «جیران» «ساخت ایران3»، «مهمونی»، «نوبت لیلی» و «رازبقا» از پلتفرم‌های فیلیمو، نماوا و فیلم‌نت پخش می‌شدند. سریال جیران گرچه مانند ساخته قبلی حسن فتحی یعنی شهرزاد موفق ظاهر نشد، اما با نگاهی به میانگین نمرات و تعداد بازدیدکنندگان هر قسمت از این سریال می‌توان به موفقیت نسبی این سریال پی برد.
سریال یاغی از دیگر سریال‌های موفق بود که همه توجهات را به خود جلب کرده بوده. نفود این سریال میان مردم به قدری بود که روزنامه فرهیختگان در گزارشی درباره این سریال نوشته است؛ «برای دریافت داده‌های آماری به فدراسیون کشتی رفتیم؛ آمار‌هایی که دراختیارمان گذاشتند نتیجه‌گیری فوق را در برداشت. از اردیبهشت‌ماه سال 1401 که سریال «یاغی» در شبکه نمایش خانگی منتشر شد، توجه مخاطبان به‌ویژه نوجوانان و جوانان را به ورزش کشتی جلب کرد، به‌طوری که براساس آمار‌هایی که در سال 1400 از بیمه‌شدگان وجود دارد در سه ماه، 24 هزار نفر بودند یعنی بیمه‌شدگان باشگاه کشتی در هر ماه هشت‌هزار نفر بیمه بودند. اما در سال 1401 از اردیبهشت تا تیرماه، به‌طور متوسط ماهانه تقریبا 14هزار نفر بیمه شدند. یعنی سال 1401 به نسبت سال 1400 در سه ماه اردیبهشت، خرداد و تیر 75 درصد رشد داشته است. همان‌طور که علیرضا دبیر، مدیرعامل فدراسیون کشتی گفته است، پخش سریال «یاغی» در ماه‌های گذشته، در افزایش چشمگیر تعداد مراجعه‌کنندگان به باشگاه‌های کشتی تاثیرگذار بوده است.»
روال پخش سریال، در تابستان نیز به همین شکل ادامه یافت. پرمخاطب‌ترین سریال‌های نیمه دوم تیر ماه «برف بی‌صدا می‌بارد و «مستوران» از شبکه سه و یک بودند که به ترتیب 36 و 18.5 درصد مخاطب داشتند. «راز ناتمام» و «باب‌المراد» از شبکه یک، «مدافعان شهر» و «آتش سرد» از شبکه دو و «بی‌نشان» نیز در تابستان پخش شدند، اما نتوانستند در قامت سریال‌های موفق ظاهر شوند. سریال‌های «بی‌گناه» و «درمانگر» از فیلیمو، «شبکه مخفی زنان» و «آنتن از نماوا» و «آفتاب پرست» و «خون سرد» از فیلم‌نت نیز در همین ایام پخش شدند، ولی موفقیت چندانی کسب نکردند.
با شروع فصل پاییز و اعتراضات توجهات نسبت به صداوسیما و شبکه نمایش خانگی کمتر از قبل شد. سریال‌های «گیل‌دخت» از صداوسیما و «پوست شیر» از پلتفرم فیلم‌نت پخش شدند، اما به دلیل شرایط موجود مورد توجه چندانی قرار نگرفتند و استقبال از آن‌ها خودش را در فصل زمستان نشان داد. «آزادی مشروط» از شبکه یک، «جزرومد» از شبکه دو و «بی‌همگان» از شبکه سه در همین ایام پخش شدند که از استقبال خوبی برخوردار نشدند، البته این کم اقبالی را نمی‌توان به پای اعتراضات نوشت. این سریال‌ها مانند مابقی مجموعه‌های کم‌اقبال ضعف درونی داشتند و پتانسیل قرار گرفتن در سریال‌های پر مخاطب را نداشتند.
با آرام شدن فضای جامعه صداوسیما و شبکه نمایش خانگی دوباره به حالت قبلی خود برگشتند. سریال‌های «گیل‌دخت» و «شهباز» توجهات را نسبت به صداوسیما بالا بردند. «پوست شیر» نیز نگاه‌ها به سمت شبکه نمایش خانگی را جذب کرد. طبق آخرین نظرسنجی مرکز تحقیقات صداوسیما، گیل‌دخت پربیننده‌ترین سریال نیمه دوم بهمن ماه بوده است. این مجموعه توانسته با 38.4 درصد بیننده خالص در صدر جدول پربیننده‌ترین سریال‌های نیمه دوم بهمن قرار گیرد. بیننده خالص یعنی مخاطبانی که به هر نحوی از شبکه‌های یک و آی‌فیلم به صورت مجزا یا گاهی از یک شبکه، آن را دنبال کرده‌اند. شهباز مجموعه دیگری است که به کارگردانی حمیدرضا لوافی از شبکه یک پخش می‌شود. این مجموعه با 18.2 درصد در رده دوم قرار دارد. سریال‌های چشم‌بندی» با 14.8 درصد و کتونی زرنگی» با 13.8 درصد از شبکه سه در رتبه‌های بعدی پربیننده‌ترین سریال‌های تلویزیونی قرار گرفتند.
«بچه زرنگ» و «ابر می‌بارد» در سه ماه پایانی سال جز سریال‌های کم مخاطب شبکه دو بودند. «تمام رخ» از شبکه سه نیز به دلیل موضوع آن که امنیتی - جاسوسی بود، در زمان پخش مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفت. «حبیب» به کارگردانی جود سعید تازه‌ترین سریالی است که از بهمن‌ماه 1401 از قاب شبکه دو روانه آنتن شده و محصول مشترک ایران و سوریه است. این مجموعه به دلیل پرداختن به سوژه‌ای به نام داعش مورد تاکنون مورد توجه قرار گرفته است.
پلتفرم‌ها نیز با پخش سریال‌های «مترجم»، «سقوط»، «رهایم کن»، «پوست شیر»، «آکتور» و «سرگیجه» فعالیت خود را پس از آرام شدن جامعه ادامه دادند. سریال پوست شیر موفق‌ترین سریال پخش شده در این ایام است. قسمت دوم از فصل پایانی پوست شیر در روز اول عرضه رکورد شکنی کرد و با بیش از دو میلیون بیننده همه رکورد‌های قبلی از لحاظ تعداد بیننده را شکست. همچنین عنوان بحث روز کاربران فضای مجازی قرار گرفت و به ترند اول توییتر ایران تبدیل شد.
با بررسی میزان مخاطب در سالی که گذشت متوجه می‌شویم که هیچ سریالی جز زیرخاکی بیش از 40 درصد مخاطب نداشته و این زنگ خطری برای رسانه ملی به شمار می‌آید. صداوسیما در مقایسه با خودش هم با شکست مواجه شده است؛ به طوری که میانگین درصد مخاطبان سریال‌های پرطرفدار در ده سال اخیر 78 درصد بوده و این عدد در سال 1401 کمتر از 30 درصد رسیده است.