آیا محصولات دستکاری‌شده ژنتیکی سلامت را تهدید می‌کنند؟
محصولات اصلاح شده ژنتیکی (تراریخته) توسط برخی از کشورهای پیشرو کشاورزی جهان پذیرفته شده است، اما میزان کامل تأثیرات زیست‌محیطی آنها تا حد زیادی ناشناخته باقی‌مانده است.
به گزارش مهر، امروز درباره محصولات ترا ریخته و این که برای سلامت انسان مضر هستند یا خیر، سوالات بسیاری مطرح است. حسین شیرزاد، تحلیلگر کشاورزی توسعه در یادداشتی اختصاصی برای مهر نوشت، امروزه در سراسر جهان محصولاتی که توسط دانشمندان در آزمایشگاه «تغییر» داده شده‌اند را می‌توان در میلیون‌ها هکتار از زمین‌های کشاورزی در حال رشد، یافت. این «ارگانیسم‌های اصلاح شده ژنتیکی (GMOs)» به طور گسترده در سراسر آمریکای شمالی و جنوبی کاشته می‌شوند، اما در بسیاری از کشورها هنوز به شدت با محدودیت کشت رو به رو هستند. با این حال از سال 2023 میلادی، این مقررات سختگیرانه در برخی کشورها برای محصولاتی که با استفاده از فناوری‌های جدید و دقیق‌تر «ویرایش ژن» تغییر یافته‌اند، کاهش یافته است.
متخصصان می‌گویند که اگرچه این فناوری‌های جدید، راه‌حل نهایی برای قضایای پیچیده کشاورزی نیستند، اما می‌توانند به محصولات کشاورزی کمک کنند تا با آب و هوای شدید مقابله کرده و تولید غذا را به روشی سریع‌تر، ایمن‌تر و ارزان‌تر با بهره برداری از ارگانیسم‌های اصلاحی GMOs تقویت کنند.
در مقابل، دیگر کارشناسان و همچنین گروه‌های زیست‌محیطی نگران چگونگی تولید، تنظیم و ثبت اختراع این محصولات اصلاح‌شده ژنی هستند. در این نوشتار قصد داریم به مسائل مطروح شده پیرامون GMOs و غذاهای ویرایش شده ژنتیکی بپردازیم و این که آیا این فناوری‌ها می‌توانند به گیاهان در مقابله با تغییرات آب و هوایی و در عین حال افزایش امنیت غذایی کمک کنند؟
ویرایش ژنتیک و سلامت محصولات
محصولات اصلاح شده ژنتیکی (ترا ریخته) توسط برخی از کشورهای پیشرو کشاورزی جهان پذیرفته شده است، اما میزان کامل تأثیرات زیست محیطی آنها تا حد زیادی ناشناخته باقی مانده است. اگرچه نگرانی‌ها در مورد اثرات مستقیم زیست محیطی محصولات تراریخته کاهش یافته است، محصولات ترا ریخته منجر به تغییرات غیرمستقیم در شیوه‌های کشاورزی، از جمله استفاده از آفت کش‌ها، گسترش کشاورزی و الگوهای کشت شده است که پیامدهای زیست محیطی عمیقی دارد.
مطالعات اخیر تصویر متفاوتی از این اثرات زیست محیطی را با اثرات مختلط پذیرش محصولات ترا ریخته بر تنوع زیستی، جنگل زدایی و سلامت انسان نشان می‌دهد که با ویژگی GM و مقیاس جغرافیایی متفاوت است. محصولات جدید تراریخته یا ژنتیکی شده با ویژگی‌های مختلف احتمالاً اثرات متفاوتی بر زیست‌محیط و سلامت انسان خواهند داشت.
اصلاح ژنتیکی فناوری است که امکان ترکیب ژن‌های مفید از سایر موجودات را فراهم می‌کند. یکی از چالش‌های مهم عصر حاضر، تغذیه جمعیت رو به رشد جهان است. کاهش زمین قابل کشت و تغییرات آب و هوایی آن را چالش‌برانگیزتر کرده است. از طریق فناوری مهندسی ژنتیک می‌توان گونه‌های گیاهی با عملکرد بالا، مقاومت در برابر بیماری‌ها و مقاوم در برابر آب و هوا را در مدت زمان کوتاه‌تری نسبت به روش‌های معمولی ایجاد کرد.
وضعیت فعلی جهانی کشت و تولید محصولات تراریخته قبلاً ثابت کرده است که محصولات ترا ریخته پتانسیل دستیابی به امنیت غذایی برای جهان آینده را دارند. با این حال، در اکثر کشورها، افکار عمومی نسبت به خطرات آن بر سلامت انسان و محیط زیست درک نادرستی دارند. به دلیل چنین تصور نادرستی، بسیاری از کشورها هنوز محصولات ترا ریخته را انتخاب نکرده‌اند که می‌تواند استفاده از محصولات تراریخته را برای دستیابی به امنیت غذایی دشوار کند؛ بنابراین، در این نوشتار ما در مورد چگونگی توسعه محصولات اصلاح شده ژنتیکی، چه ویژگی‌های مفیدی معمولاً گنجانده می‌شوند، چگونه آنها را برای خطرات سلامتی انسان ارزیابی می‌کنند و مقررات مربوط به فروش غذاهای اصلاح‌شده ژنتیکی در بازار را مورد بحث قرار می‌دهیم.
این بحث به جامعه کمک می‌کند تا درک کند چگونه این فناوری می‌تواند به ما در تضمین امنیت غذایی جهان کمک‌رسان باشد.
بیوتکنولوژی کشاورزی چیست؟
تقریباً تمام محصولات غذایی که انسان در حال حاضر مصرف می‌کند با اولین اجداد طبیعی خود متفاوت است. آنها برای هزاران سال دستکاری و اصلاح شده‌اند. کشاورزان با جمع آوری و کاشت مجدد بذر، گیاهانی را انتخاب کردند که نسبت به خشکسالی و آفات مقاوم‌تر بودند و نسبت به سایرین، بازده بیشتری داشتند.
کشف قواعد وراثت توسط مندل آغازگر دوره‌ای از انتخاب سیستماتیک ژنتیکی بود. با بهبود توانایی‌های علمی، هدف دانشمندان گسترش تنوع ژنتیکی به طور مصنوعی از طریق روش‌هایی مانند جهش‌زایی (استفاده از تشعشع برای تولید جهش‌یافته‌های جدید) و برنامه‌های اصلاحی دقیق‌تر است. با این حال، انتقال صفات ارثی همچنان در گونه‌ها، معمولاً در گونه‌های نزدیک، محدود بود، زیرا از مکانیسم‌های تولیدمثلی خود گیاهان استفاده می‌کرد؛ بنابراین دامنه پرورش سنتی محدود بود.
کشف DNA در دهه 1950 راه‌های جدیدی را برای زیست‌شناسان باز کرد. درکی از مکانیسم‌های پشت تغییرات در ویژگی‌های گونه‌های مختلف و ابزارهای جدیدی برای بهبود ژنتیکی ارائه کرد. دانشمندان با نقشه برداری از ژنوم خود و پیوند دادن عملکرد و خواص موجودات با ساختار ژنتیکی آنها به چالش کشیده شدند.
دانشمندان کشاورزی رویکردهای متعددی را برای استفاده از دانش علمی جدید توسعه دادند. آنها استفاده از نشانگرهای مولکولی را برای شناسایی خواص مواد ژنتیکی موجودات مختلف توسعه دادند. آنها فناوری‌های ژنتیکی، به ویژه روش‌های ترا ریخته (با استفاده از آگروباکتریوم یا روش‌های دیگر) را برای انتقال ژن‌هایی که ویژگی‌های خاصی را بین گونه‌ها منتقل می‌کنند، توسعه دادند.
در ادامه آنها فناوری‌هایی را برای ویرایش ژن‌ها توسعه دادند که به معنای وارد کردن یا حذف ژن‌ها و همچنین تبدیل ژن‌ها است. مجموعه صفات بالقوه جدید که به طور سنتی توسط تولیدمثل گیاهان محدود می‌شود، اکنون بسیار گسترده‌تر شده است.
ما بر این باوریم که فناوری‌های GE یک گام اساسی در تکامل محصولات هستند. در دنیایی با جمعیتی که به سرعت در حال افزایش برای تغذیه است، با چالش‌های فزاینده ناشی از تغییرات آب و هوایی و با تمایل به کاهش ردپای کشاورزی، انواع محصولات به طور مداوم باید تغییر کنند تا با واقعیت‌ها و محدودیت‌های جدید رو به رو شوند. فناوری‌های تراریخته‌ها راهی برای دستیابی به این هدف، گسترش قابلیت‌های کشاورزی و در عین حال کاهش بالقوه هزینه‌های پولی و زیست‌محیطی آن است.
یکی از مزایای عمده GE این است که زمان لازم برای ایجاد یک صفت یا تنوع مورد نظر را کاهش می‌دهد. این امر به ویژه در زمینه تغییرات آب و هوایی مهم است، جایی که سرعت اصلاح گیاهان ممکن است هزینه‌های سازگاری را کاهش دهد.
نگرانی‌های اجتماعی
بسیاری از نگرانی‌های اجتماعی در مورد فناوری‌های تراریخته‌ها در مورد ایمنی روش‌های ترا ریخته و عوارض جانبی غیرمنتظره آنها است. هدف تحولات علمی و فرآیند نظارتی کاهش یا حتی حذف این عوارض جانبی است. ما نتوانستیم شواهدی مبنی بر بروز حوادث ناگوار با گونه‌های ترا ریخته پیدا کنیم که باعث آسیب آشکار به محیط زیست یا سلامتی شود. با این حال، هیچ چیز را نباید از نظر دور داشت و یک رژیم نظارتی منطقی و قوی همیشه نقشی در ارزیابی بیوتکنولوژی‌های جدید در زمان ظهور خواهد داشت. بنابراین نگرانی در مورد ایمنی روش‌های ترا ریخته قابل درک است، مقایسه روش‌های مهندسی ژنتیک با جایگزین‌های آنها مهم است.
فناوری‌های GE بسیار دقیق‌تر از اصلاح سنتی یا جهش‌زایی هستند. در اصلاح سنتی، واریته‌های جدید با هدف قرار دادن فنوتیپ‌های مشاهده شده (بیان صفات ژنتیکی) ایجاد می‌شوند. تغییرات ژنتیکی و بیان فنوتیپی آنها از طریق اصلاح برنامه‌ریزی شده به دست می‌آید، اما ژنوتیپ (ترکیب ژنتیکی واقعی) واریته‌های جدید کنترل نمی‌شود. با تراریخته‌ها، تغییرات جزئی به صورت داخلی برای کنترل یک جنبه خاص از عملکرد انجام می‌شود. یک فنوتیپ مورد نظر، مشخص و هدف گذاری می‌شود و یک تغییر ژنتیکی دقیق به طور خاص برای دستیابی به آن ایجاد می‌شود، در حالی که بقیه ژنوتیپ بدون تغییر باقی می‌ماند. این بدان معنی است که شانس بیان ژن ناخواسته در GMOها کمتر از انواع ایجاد شده از طریق تکنیک‌های اصلاح سنتی است.
تغییرات در تحولات ژنتیکی گیاهان
برنامه‌های کاربردی GMO معمولاً به سه «نسل» تقسیم می‌شوند. صفات نسل اول بیشتر برای کنترل آفات از طریق مقاومت در برابر آفات (بندپایان یا قارچ‌ها) یا تحمل به علف کش‌ها استفاده می‌شود.
نسل دوم شامل صفاتی است که خواص محصولات را بهبود می‌بخشد (مانند ماندگاری طولانی‌تر، ارزش غذایی افزایش یافته) یا ظرفیت آنها را برای مقاومت در برابر تنش‌های غیر زیستی (مثلاً تحمل به خشکی یا سیل) بهبود می‌بخشد.
صفات نسل سوم برای بیوسنتز مواد شیمیایی مفید توسط گیاهان رمزگذاری می‌شود. دو زیرگروه از این محصولات عبارتند از داروهای گیاهی (PMPs) مانند پروتئین‌ها، معرف‌ها و آنتی‌بادی‌ها.
محصولات صنعتی گیاهی (PMIPs) مانند پروتئین ابریشم، الاستین و کلاژن، پیش سازهای پلاستیکی زیست تخریب پذیر و جایگزین‌های سوخت فسیلی، بخش بسیار کمی از صفات اثبات شده در آزمایشگاه در حال حاضر در استفاده تجاری هستند.